النسخ

1

2

3

4 معلومات اإليداع النسخة الورقية: تم اإليداع في مكتبة الملك فهد الوطنية برقم 1439/8736 وتاريخ 1439/09/17 ه الرقم التسلسلي الدولي للدوريات )ردمد( النسخة اإللكرتونية: تم اإليداع في مكتبة الملك فهد الوطنية برقم 1439/8738 وتاريخ 1439/09/17 ه الرقم التسلسلي الدولي للدوريات )ردمد( املوقع اإللكرتوني للمجلة: ترسل البحوث باسم رئيس حترير اجمللة إىل الربيد اإللكرتوني:

5 هيئة التحرير أ.د. أمين بن عائش المزيني )رئيس التحرير( أستاذ التفسري وعلوم القرآن باجلامعة اإلسالمية أ.د. عبد العزيز بن جليدان الظفيري أستاذ العقيدة باجلامعة اإلسالمية أ.د. حافظ بن محمد الحكمي أستاذ علوم احلديث باجلامعة اإلسالمية أ.د. محمد سعد بن أحمد اليوبي أستاذ أصول الفقه باجلامعة اإلسالمية أ.د. أحمد بن محمد الرفاعي أستاذ الفقه باجلامعة اإلسالمية أ.د. عبد الرحيم بن عبد اهلل الشنقيطي أستاذ القراءات باجلامعة اإلسالمية أ.د. علي بن سليمان العبيد أستاذ التفسري وعلوم القرآن جبامعة اإلمام حممد بن سعود اإلسالمية )سابقا ( أ.د. مبارك محمد أحمد رحمة أستاذ الد ارسات القرآنية جبامعة أم درمان اإلسالمية أ.د. محمد بن خالد عبد العزيز منصور أستاذ الفقه وأصوله باجلامعة األردنية وجامعة الكويت *** سكرتري التحرير: خالد بن سعد الغامدي قسم النشر: عمر بن حسن العبدلي اهليئة االستشارية أ.د. سعد بن تركي الخثالن عضو هيئةكبار العلماء )سابق ا( سمو األمير د. سعود بن سلمان بن محمد آل سعود أستاذ العقيدة املشارك جبامعة امللك سعود معالي األستاذ الدكتور يوسف بن محمد بن سعيد نائب وزير الشؤون اإلسالمية والدعوة واإلرشاد أ.د. عياض بن نامي السلمي رئيس حترير جملة البحوث اإلسالمية أ.د. عبد الهادي بن عبد اهلل حميتو أستاذ التعليم العايل يف املغرب أ.د. مساعد بن سليمان الطيار أستاذ التفسري جبامعة امللك سعود أ.د. غانم قدوري الحمد األستاذ بكلية الرتبية جبامعة تكريت أ.د. مبارك بن سيف الهاجري عميد كلية الشريعة جبامعة الكويت )سابقا ( أ.د. زين العابدين بال فريج أستاذ التعليم العايل جبامعة احلسن الثاين أ.د. فالح بن محم د الصغير أستاذ احلديث جبامعة اإلمام حممد بن سعود اإلسالمية أ.د. حمد بن عبد المحسن التويجري أستاذ العقيدة جبامعة اإلمام حممد بن سعود اإلسالمية أ.د. عبد العزيز بن عبد الرحمن الربيعة أستاذ الفقه املقارن باملعهد العايل للقضاء

6 ) ( قواعد النشر يف اجمللة أن يكون البحث جديدا مل يسبق نشره. أن يت سم باألصالة واجلد ة واالبتكار واإلضافة للمعرفة. أن ال يكون مست ال من حبوث سبق نشرها للباحث. أن تراعى فيه قواعد البحث العلمي األصيل ومنهجي ته. أن يشتمل البحث على: صفحة عنوان البحث باللغة العربية صفحة عنوان البحث باللغة اإلجنليزية مستخلص البحث باللغة العربي ة مستخلص البحث باللغة اإلجنليزي ة مقد مة صلب البحث خامتة تتضم ن الن تائج والت وصيات ثبت املصادر واملراجع باللغة العربية رومنة املصادر العربية باحلروف الالتينية يف قائمة مستقلة. املالحق الالزمة )إن وجدت(. في حال )نشر البحث ورقيا ( مينح الباحث نسخة جمانية واحدة من عدد اجمللة الذي نشر حبثه فيه و )10( مستالت من حبثه. في حال اعتماد نشر البحث تؤول حقوق نشرهكافة للمجلة وهلا أن تعيد نشره ورقي ا أو إلكرتوني ا وحيق هلا إدراجه يف قواعد البيانات احملل ي ة والعاملية - مبقابل أو بدون مقابل - وذلك دون حاجة إلذن الباحث. ال حيق للباحث إعادة نشر حبثه املقبول للن شر يف اجملل ة - يف أي وعاء من أوعية الن شر - إال بعد إذن كتايب من رئيس هيئة حترير اجمللة. منط التوثيق املعتمد يف اجمللة هو منط )شيكاغو(.)Chicago( ) ( يرجع يف تفصيل هذه القواعد العامة إىل املوقع اإللكرتوين للمجلة:

7 م حمتويات العدد البحث - د. أمحد بن فارس السلوم رقم الصفحة 9 )1 97 د. هشام بن سليمان بن حممد الزريري )2 227 د. يوسف بن مصلح بن مهل الردادي )3 349 د. حممود يلع عثمان عثمان ) أ.د. حممد بن عبد العزيز بن حممد العوايج د. عبد اليح بن دخيل اهلل املحمدي )5 )6 705 د. أمحد بن يلع احلندودي الغامدي )7

8

9 مجل ة الجامعة اإلسالمية للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول تراجم القراء يف غري املعرفة والغاية قراء األندلس أمنوذج ا Biographies of [Quranic] Reciters Outside Al-Ma'arifa and Al-Ghaaya: Andalusian Reciters as Case Study إعداد: د. يوسف بن مصلح بن مهل الردادي األستاذ املشارك بقسم القراءات بكلية القرآن الكرمي والدراسات اإلسالمية باجلامعة اإلسالمية

10 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي املستخلص بىنىنىنابرار جىنىنىنرارم القىنىنىنراء الىنىنىنايا ه جيفىنىنىنر جىنىنىنرا م هىنىناا ال ىنىنىن ي عىنىن أشىنىنىنىنىنىنىن رمتىنىنىنىنىنىنىنو جىنىنىنىنىنىنىنرارم القىنىنىنىنىنىنىنراء و ىنىنىنىنىنىنىنا معرىنىنىنىنىنىنىنة القىنىنىنىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنىنىنىنار للىنىنىنىنىنىنىنىناه )ت 833 هىنىن وا ايتيىنار ىنراء )ت 748 هىنىن ويايىنة الة ايىنة زبىنا اجلىن ر الكتىنو للىنم القىنراءات زسىنيبا األنىندل أوذذ ا رىنا ألهىنرهم ال ىناهر واألسانيد. جسىنىنليا الءىنىنذء للىنىن م ىنىنا ان جىنىنرارم القىنىنراء وي ىنىندا ال ىنىن بابىنىنىنىنا وبيىنىنىنىنان أسىنىنىنىن ا لىنىنىنىند اسىنىنىنىنتي اء املعرىنىنىنىنة يىنىنىنىنص امل ىنىنىنىنا ر املشىنىنىنىن ذري والغاية لرتارم راء األندل ويصهم. يبا يلي وجتلخص أهم نتائج ال 1 ر ل متو جرارم القراء م قذ ي - حبسو مىنا و ىنع لليىنل ال ا ىن - وبعءىنىنىنىن ا قىنىنىنىند رمىنىنىنىنا م كىنىنىنىنر مكتىنىنىنىنا ابىنىنىنىنا املةىنىنىنىنا ومتىنىنىنىنا أ العالء اهلبااين. متابىنىنل يايىنىنة الة ايىنىنىنة يىنىن جىنىنرارم القىنىنىنراء ه يسىنىنتذلو ابىنىنا اجلىنىنىن ر 2 وسىنىنىن و ذلىنىنىنف لىنىنىند و ذ ىنىنىنل للىنىنىن الىنىنىنذار ي متىنىنىنا يف الىنىنىنداين والىنىنىناه -. - حبسو ما جذص ل ليل ال ا نسخة جامة لكل مة با ىنىنراء جررىنىن أبىنىنرر أسىنىن ا لىنىند جر ىنىنة الىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر لىنىن ع 3 امل ىنىنا ر األندلسىنىنية الىنىن لىنىند و ذ بىنىنا للىنىن بعىنىن األنىنىندل جر ت هلم ولد ر لت با لألندل. ج يىنىنرمتىنىنو التىنىناريم بىنىنرتارم هريىن ىنة لعلبىنىناء مت ىنىندريا ه يىن ىنرترم هلىنىنم 4 228

11 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول متو الرتارم املتخ ة مكتو جرارم القراء والة اي ويصهم. يبا يلي مبا جتلخص أهم جذصيات ال )جىنىنىنىنرارم ج ىنىنىنىن ر ت جىنىنىنر كىنىنىنري ال ىنىنىن ل ىنىنىنت لةايىنىنىنة األ سىنىنىنا العلبيىنىنىنة 1 القراء يىنص م ااىنا نىنبا ورل العبىنل و لقىنات الةقىنال مىنا أرىنل اخلروج بت ر ذ 2 جذريىنىنل ال ىنىنا مجع ىنىن ن ىنىنذامتىنىنو ج قىنىنات القىنىنراء مىنىنا امل ىنىنا ر ومتىنىنىنا أ لبىنىنرو الىنىنىنداين الىنىن نقلىنىنت لة ىنىنىنا مكتىنىنا ابىنىنىنا الىنىنىنب ةا ومتىنىنىنىنىنىنا أ العىنىنىنىنىنىنالء اهلبىنىنىنىنىنىنااين ويىنىنىنىنىنىنصهم و راسىنىنىنىنىنىنت ا راسىنىنىنىنىنىنة وصىنىنىنىنىنىن ية جارخيية. الكلماااااال الد لياااااة: جىنىنىنىنىنرارم القىنىنىنىنىنراء األنىنىنىنىنىندل معرىنىنىنىنىنة القىنىنىنىنىنراء الك ار ياية الة اية احلا ظ الاه احلا ظ ابا اجل ر. 229

12 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي Abstract This research seeks to highlight biographies of the Quranic reciters who have not been reported in the most famous books in Taraajim Al-Qura'a field which are: Ma'rifat al-qurra' al-kibaar al-tabaqat wa-al-a'sar by Al- Hafiz al-dhahabi (d. 748 AH), and Ghayat al-nihaya fi Asma Rijal al-qiraʼat uli al-riwayah wa aldirayah by Al- Hafiz ibn al-jazari (d. 833 AH). Andalusian Quraa (Quranic reciters) were selected as case studies due to their significant contributions to Qiraa'at field, particularly in the books and the chains of narrators. This research aims to shed light on the sources of al- Qura'a biographies -and others- beyond the most known sources in the field. The study explains the reasons for not including all Andalusian reciters and others biographies in al-ma'rifat and al-ghayat. The main findings of the study are: 1) Most of the books on reciters biographies are missed, as per the author knowledge, and some of these books were missed in earlier era such as the book by Ibn al-munadi and the book by Abi al-ala'a al-hamathani. 2) The book Ghayat al-nihaya by Ibn al-jazari does not cover all reciters biographies that have been reported in al-dani and al-dhahabi books. The reason can be that Ibn al-jazari did not review the full version of these two books, as per the author inference. 3) The main reason for not including the biographies of some Andalusian reciters in al-dhahabi and Ibn al-jazari biographies books is that they, particularly Ibn al-jazari, did not review the Andalusia s sources that wrote about them; and they did not travel to al-andalus. 4) History books are filled with valuable biographies of influential scholars who have not been included in most recognized biographies books, such as books on biography of the reciters and the linguists and others. 230

13 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول The key recommendations are: 1) To draw the attention of scientific departments to adopt the idea of this research (biographies of Quran reciters in non-primary sources) and discuss it further in the workshops and seminars in order to reach a comprehensiveview of the topic covering all its different aspects. 2) To direct the researchers to gather the texts of Tabaqat al- Qura a books from the sources that have cited the msuch as the book by Ibn al-munadi, the book by Abi Amr al- Dani, the book by Abi al-ala'a al-hamathani and others, and to provide historical and scientific review of them. Keywords: Trajim Al-Qura'a, Ma'arifa Al-Qura'a al-kibar, Ghayat al-nihaya, Al-Hafiz al-dhahabi, Al-Hafiz ibn al- Jazari. 231

14 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي املقدمة احلبىنىند ر ر العىنىناملع وال ىنىنالي والسىنىنال للىنىن ن يةىنىنا بىنىند يىنىناا األن ياء واملرسلع و ائىند الغىنر النيلىنع وللىن آلىنل الطي ىنع وصىن ل الغىنر وبعد يذ الديا وما ج ع م با سان امليامع جرارم القراء وأهل ان للعلباء لةاية ظاهري متتابعة جدويا األ اء و را ها بالتآليع املستقلة ملا هلا ما أ ية بالغة س يف صهم وأي ارهم ووصع ر الهتم األيا لا شيذي م ون ا أسانيدهم ومروياهتم ومتيي املتقا ما الءعيع وسر لةاويا مؤل اهتم ووص ا وبيان يبت ا العلبية ويص ذلف. مىنف لبىنرو الىنداين و يف لةىنيم ار العلبىناء والقىنراء بالتىنفليع هىناا ال ىنا وأ العىنىنالء اهلبىنىنااين والىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر ويىنىنصهم ز أن لىنىند العمجىنىنذر للىنىن ر ىنىنىن ال متىنىنىنو جىنىنىنرارم القىنىنىنراء - لكذاىنىنىنا م قىنىنذ ي - رعىنىنل از ت ىنىنار للىنىن املذرىنىنىنذ مة ىنىنىنا ظىنىنىنة ظىنىنىناهري الدراسىنىنىنات املعاصىنىنىنري مكتىنىنىنا معرىنىنىنة القىنىنىنراء الك ىنىنىنار للىنىنىن ومتىنىنىنا يايىنىنىنة الة ايىنىنىنة أظىنىنىناء ررىنىنىنال الط قىنىنىنات واألل ىنىنىنار لل ىنىنىنا ظ الىنىنىناه القراءات أويل الرواية والدراية لل ا ظ ابا اجل ر. ذل استقراء متو التاريم واملشيخات وجتب ذر كري هاا ال واأله ات واألسانيد للذ ذا لل جرارم راء مت دريا ه ي رترم هلم الغاية ريم املعرة ومالف احلا ظ ابا اجل ر احلا ظ الاه أم ارهم وج درهم لإل راء وارج اج م باأليا والتلقي لا ش رهتم بلداام وجتلبا املقرئع والعلباء لل أيدي م ءالا م ار املقرئع لل يف بي القراءات والتنيذيد ويص ا. لا مؤل اهتم 232

15 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول وي ع ال ب يان أس ا لد اسىنتي اء املعرىنة والغايىنة لىنرتارم السىنا ي القىنىنراء املت ىنىندريا ريىنىنم مىنىنامت م وشىنىن رهتم بلىنىنداام و اولىنىنة استق ىنىناء ذلىنىنف مبة نييىنىنىنىنىنة للبيىنىنىنىنىنة مىنىنىنىنىنا يىنىنىنىنىنالل راسىنىنىنىنىنة مىنىنىنىنىنذر ي - ىنىنىنىنىنط ز يطىنىنىنىنىنذل ال ىنىنىنىنىن - ملة نييىنىنىنىنىنة الىنىنىنىنىناه وابىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىن ر متابي بىنىنىنىنىنا وبىنىنىنىنىنرار أهىنىنىنىنىنر ر الهتىنىنىنىنىنم العلبيىنىنىنىنىنة وحت يل م لىنا مشىناخي م ذلىنف متا ا مىنا ملق ىنذ متابي بىنا و اىنا جل ذ ىنا ولي استدرا اما للي با - معاذ ار - أو جقليالا ممامت اه. وا ايتيىنىنار ىنىنراء األنىنىندل مىنىنفوذذج ن ىنىن ا را ألهىنىنر مدرسىنىنة األنىنىندل ال ىنىناع للىنىنم القىنىنراءات ز سىنىنيبا الكتىنىنو واألسىنىنانيد مىنىن از ت ىنىنار للىنىن أشىنىن رمتىنىنو جىنىنىناريم األنىنىنىندل وجىنىنىنىنرارم للبائىنىنىنل حبسىنىنىنىنو مىنىنىنا يةاسىنىنىنو نيىنىنىنىنم ال ىنىنىن مكتىنىنىنىنا رىنىناوي املقتىنىن لل بيىنىند ومتىنىنا ال ىنىنلة زبىنىنا بشىنىنكذال ومتىنىنا التكبلىنىنة زبىنىنا األب ىنىنار ومتىنىنا صىنىنلة ال ىنىنلة للغرنىنىناجي ويصهىنىنا مىنىن الررىنىنذع امل ىنىنا ر األيىنىنر - التىناريم ويىنصه - ذا ا تءىنىن املقىنا حبسىنىنو مىنا يكتبىنىنل بىنل املىنىنرا وجتءىن بىنىنل ال كري العلبية ال يتةاوهلا ال والا ايرتت لل العةذان التايل تراجم القراء في غير المعرفة والغاية قراء األندلس أنموذج ا سىنىنائالا املىنىنذ القىنىندير أن يتق ىنىنل هىنىناا العبىنىنل العلبىنىني وية ىنىن بىنىنل مىنىنا الىنىندنيا وا يىنىنري ويسىنىنرتين بسىنىنرته اجلبيىنىنل ىنىنرأه وأن يغ ىنىنر يل جق ىنىنص واحلبد ر أوزا وآي ا را. أهمية الموضوع وأسباب اختياره: جربر أ ية مذنذع ال وأس ا ايتياره ما يالل الةقاط التالية 233

16 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي 1[ لةايتىنىنل عبىنىن و ىنىناء جىنىنرارم ىنىنراء األنىنىندل يىنىنصمتىنىنا يف معرىنىنة القراء الك ار لل ا ظ الاه ويايىنة الة ايىنة لل ىنا ظ ابىنا اجلىن ر و ا أش رمتو جرارم القراء وللي با املعتبد باببا. 2[ براره للقيبة العلبية العالية الىن ككىنا حت ىنيل ا مىنامتىنو التىناريم واملشيخات واأله ىنات ومكانيىنة جقسىنيب ا حبسىنو العلىنذ معلىنذ القرآن واحلدي وال قل والة ذ ويص ذلف. 3[ سىنىنىن امل مبىنىنىنال بعىنىنىن رذانىنىنىنو الىنىنىنةقص جىنىنىنرارم السىنىنىنا ي القىنىنىنراء األلىنىنىنىنال مفظىنىنىنىناء الشىنىنىنىنيذن والتالميىنىنىنىنا ولةىنىنىنىناويا امل ىنىنىنىنة ات وجىنىنىنىنذاريم الر الت والت ةيع وحتديد جذاريم امليال والذ اي ويص ذلف. 4[ لىنىند ورىنىنذ راسىنىنات مذسىنىنذلية شىنىناملة لةيىنىنت باستق ىنىناء جىنىنرارم السىنىنىنا ي القىنىنىنراء األلىنىنىنال واسىنىنىنتي اء رذان ىنىنىنا املختل ىنىنىنة مىنىنىنا م ىنىنىنا ر متةذلة ز جقت ر لل متو جرارم القراء و دها. أهداف البحث: 1[ جسليا الءذء لل م ان جرارم القراء يص امل ا ر املش ذري بابا. 2[ بيان أس ا لد استي اء املعرة والغاية لرتارم راء األندل ويصهم. 3[ حت يىنىنىن ال ىنىنىنا مجع وجل ىنىنىنة الدراسىنىنىنات العليىنىنىنا وجىنىنىنذري م لسىنىنىنرب أيىنىنىنذار متىنىنىنىنو التىنىنىنىناريم واملشىنىنىنىنيخات واأله ىنىنىنىنات واألسىنىنىنىنانيد جلبىنىنىنىن جىنىنىنىنرارم للباءمل ا مما ه يرترم هلم ب ذري مكتبلة. 4[ جقدكىنىنل ألوىنىنذذج للبىنىني ككىنىنا السىنىنص للىنىن مةذالىنىنل مىنىنا يىنىنالل ىنىن 234

17 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول املا ي العلبية ملذنذع ما يص م ااا األصيلة. حدود البحث: أ[ احلد املذنذلي ي عىنىن ال ىنىن بىنىنرتارم ىنىنراء األنىنىندل الىنىنايا ه يىن ىنامروا متىنىنا يف املعرىنىنة للىناه والغايىنة زبىنا اجلىن ر ويشىنبل مىنا نشىنف األنىندل ون ر ىنل مة ىنا وما جذىف ي ا ون ر ل لي ا ءالا لبا نشف وجذ ي ا. ب[ احلد املة نيي جيب ال بع املة ج التارخيي واملة ج الذص ي. ج[ احلد ال ماين ي عىن ال ىن ب ىنرتي رمةيىنة مرج طىنة بتىنفليعمتىنو جىنرارم القىنراء بىندء ا ا مىنىنا القىنىنىنرن المجالىنىنىن اهلنيىنىنىنر الىنىنىنا شىنىنىن د جىنىنىنفليع يلي ىنىنىنة بىنىنىنا ييىنىنىناط )ت 240 هىنىنىنىن لكتابىنل ج قىنات القىنراء اايىنة القىنرن التاسىن اهلنيىنر املىنرج ا بتىنفليع ابىنا اجلىنىن ر لكتابىنىنل يايىنىنة الة ايىنىنة و ىنىند أجذسىنىن ذلىنىنف - لىنىنيالا - ل ائىنىندي مت ىنىنلة مبذنذع ال. خطة البحث: سبت ال مقدمىنة ومت يىند وهالهىنة م ا ىن رئيسىنة ويامتىنة ال ارس وذلفمبا يلي المقدمة وجتءىنبا 1 أ يىنة املذنىنذع وأسىن ا ايتيىناره. 2 أهىنداا ال. 3 دو ال. 4 يطىنة ال. 5 مة ج ال. 235

18 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي التمهيد و يل لرض جارخيي لكتو جرارم القراء. المبحث األول: واذج ما جرارم راء األندل يص املعرة والغاية. المبحث الثاني: أس ا لد استي اء املعرة والغايىنة لىنرتارم ىنراء األندل. المبحااث الثالااث: أهىنىنرمتىنو التىنىناريم واملشىنىنيخات هىنىنراء جىنىنرارم القراء. الخاتمة وجتءبا أهم الةتائج والتذصيات. الفهاااااا وجتءىنىنىنىنىنبا ىنىنىنىنىنرس األلىنىنىنىنىنال املىنىنىنىنىنرترم هلىنىنىنىنىنم ىنىنىنىنىنرس امل ا ر واملرار. منهج البحث: يةت م مة ج ال اخلطذات التالية راليىنىنىنىنت اجلبىنىنىنىن يف بىنىنىنىنع مة نيىنىنىنىنع مبىنىنىنىنا يةاسىنىنىنىنو مىنىنىنىنل م ىنىنىنىن و ىنىنىنىنا املة ج التارخيي واملة ج الذص ي. اسىنىنىنىنىنتقرأت لىنىنىنىنىنة مىنىنىنىنىنا متىنىنىنىنىنو جىنىنىنىنىنرارم األندلسىنىنىنىنىنيع منيىنىنىنىنىناوي املقتىنىنىنىنىن لل بيىنىند وال ىنىنلة زبىنىنا بشىنىنكذال والتكبلىنىنة زبىنىنا األبىن ر ىنار ويصهىنىنا بغية ر جرارم القراء الايا ه يرترم هلم الاه وابا اجل ر. راليىنىنت الرتجيىنىنو التىنىنارخيي ما ىنىنة املذانىنىن الىنىن جءىنىنبةت الة ىنىنائر مالكتو والرتارم. ه أ سىن و الرت ىنىنة للقىنراء الىنىنايا أور هتىنم ال ىنىن لىن ال ي يىنىند

19 5 6 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول لا القدر املالئىنم ممجلىنل وامت يىنت برت ىنة مىنذر ي ىنذل صىنلت م بالقراءات وأ لت مذان جرا م ملا را التذسىن ذلىنف وراليىنىنىنت ه ىنىنىنات جىنىنىنذاريم و يىنىنىناهتم ىنىنىندر ازسىنىنىنتطالة ومىنىنىنا ه أ ىنىنىنع للىنىن جىنىناريم و اجىنىنل ىنىناين أشىنىنص القىنىنرن الىنىنا لىنىنال يىنىنل وحتديىنىند ذلف بةاء ا لل صلتل بشيذيل وجالمياه. ررعىنىنت بعىنىن امل ىنىنا ر الىنىن ز صىنىنلة هلىنىنا بىنىنرتارم األندلسىنىنيع مىنىنىنىنا أرىنىنىنىنل لىنىنىنىنم كىنىنىنىنري ال ىنىنىنىن وجذسىنىنىنىني ائرهتىنىنىنىنا مىنىنىنىن ع متىنىنىنىنو املشيخات واأله ات والتاريم وبع امل ا ر اخلطي ة. لىنىنىنىن وت أشىنىنىنىن ر الط عىنىنىنىنات يبىنىنىنىنا ذمرجىنىنىنىنل مىنىنىنىنا م ىنىنىنىنا ر وأشىنىنىنىنرت مذان يسصي ايتالا الط عىنات لتعلقىنل مبذنىنذع ال ىن ون ىنت للىن ذلىنف احلاشىنية و ال ىنارس أي اءىنا وه أذمىنر بيانىنات ج عىنات امل ىنىنىنا ر ذاشىنىنىني ال ىنىنىن لكمجرهتىنىنىنا وأمت يىنىنىنت بايرا هىنىنىنا م ىنىنىنلة رس امل ا ر واملرار. 237

20 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي التمهيد وفيه: عرض تارخيي لكتب تراجم القراء. لىنىنت العلبىنىناء - مةىنىنا ىنىنرون التىنىندويا األو - بالت ىنىنةيع فتلىنىنع العلىنىنذ وللىنىنىن رأسىنىنىن ا للىنىنىنم القىنىنىنراءات وه يقت ىنىنىنروا للىنىنىن رانىنىنىنو روايىنىنىنة ىنىنىنروا ازيىنىنىنتالا سىنىنىنىنو بىنىنىنىنل لةىنىنىنىنذا بءىنىنىنىن ا أظىنىنىنىناء القىنىنىنىنراء وجقييىنىنىنىند أسىنىنىنىنانيدهم وج قىنىنىنىناهتم ومتيي هىنىنىنىنا واحلكىنىنم للي ىنىنا وصىنىنة ذا ذلىنىنف م ىنىنة ات لىنىندي ا ت ىنىنروا ي ىنىنا للىنىن ىنىنرا جىنىنرارم القىنىنراء وج قىنىناهتم بالت ىنىنةيع ون يىنىنصهم ليسىنىن ل ىنىنر هم والذ ىنىنذا للىنىن أي ىنىنارهم ون ا أظاء شيذي م ورواهتم وجتاب ذلف ط ل رنا احلانر. وجكتةىنىنىن متىنىنىنو جىنىنىنرارم القىنىنىنراء مىنىنىنا ي للبي ىنىنىنة هريىن ىنىنة ىنىنىنذل س ىنىنىن يف ص القىنىنىنراء وأي ىنىنارهم وأسىنىنانيدهم تلىنىنع بتعىنىند مشىنىنار مؤل ي ىنىنا وجةىنىناذع مةىنىناهني م وجرائىنىنىنىنآ جىنىنىنىنآلي م ومىنىنىنىند و ىنىنىنىنذ م للىنىنىنىن جر ىنىنىنىنة وا يىنىنىنىنة مست يءىنىنىنىنة للعليفىنىنىنىنم املرت يف رم لل وحت امتو التاريم واملشيخات واأله ات واألسانيد هىنراء جرا م مبا ه يامر متو جىنرارم القىنراء املتخ ىنة ممىنا يىنؤ - بعىند اجلب بية با - امتبال جرارم القراء ما لدي م ا ر فتل ة. وسف ت ر - هاا التب يد - لل يىنرا أظىناء مىنؤل يمتىنو جىنرارم القىنىنىنىنراء مقرونىنىنىنىنة مبؤل ىنىنىنىناهتم و ىنىنىنىنآ لىنىنىنىنرض جىنىنىنىنارخيي متسلسىنىنىنىنل ي ىنىنىنىندأ مىنىنىنىنا بدايىنىنىنىنة التىنىندويا ويةت ىنىني بعىنىند القىنىنرن التاسىنىن اهلنيىنىنر يبىنىنا لىنىنل صىنىنلة باملعرىنىنة والغايىنىنة ن ا را لعةاية ال ببا ون يص ا ما الكتو. وبيان ذلفمبا يلي 1[ يلي ىنىنىنة بىنىنىنا يي ىنىنىناط بىنىنىنا يلي ىنىنىنة بىنىنىنا يي ىنىنىناط أبىنىنىنذ لبىنىنىنرو الع ىنىنىن ر 238

21 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول )ت 240 هىن لل متا ج قات القراء ه أ ع لليل. 2[ أمحد با رع ر با بد با ل يد ار ابىنا الىنىنب ةا أبىنذ احلسىنع ال غدا )ت 336 هىن لل متا أ ذاج القراء ه أ ع لليل. 3[ بىنىند بىنىنا احلسىنىنا بىنىنا بىنىند بىنىنا ريىنىنا أبىنىنذ بكىنىنر املذصىنىنلي الةقىنىنال امل اسر )ت 351 هىن لل أ- املعنيم الك ص أظاء القراء و راءاهتم. 4( - املعنيم األوسا. "هدية العارع" )350/1. ي ة ر ابا الةدمي "ال رست" )ا 288 وال غدا "الىنىنىنىنىنذا ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا لسىنىنىنىنىنامر "جىنىنىنىنىناريم مشىنىنىنىنىنآ" )383/5 وال ىنىنىنىنىن د بالذ يات" )60/1. جسىنىنىنىنىنبية ىنىنىنىنىنراء بغىنىنىنىنىندا مبىنىنىنىنىنا وصىنىنىنىنىن ل اخلطيىنىنىنىنىنو "جىنىنىنىنىناريم بغىنىنىنىنىندا " وهىنىنىنىنىنذمتىنىنىنىنىنا جر ة أمحىند بىنا بىنراهيم ور ال يلىنع ال ىن ار والق طىني " ن ىناه الىنرواي" )12/5 جر ة ابا سعدان الءرير. ون ذصل مت رة رديري باجلب. )140/3 جاريم بغدا " )ا. 200 ولالست ا ي ي ة ر الع يف بر "مذار اخلطيو ال غدا "ال رسىنىنت" "معرىنىنة القىنىنراء الك ىنىنار" )583/2 والةىنىندمي ي ة ىنىنر الىنىناه "و يىنىنىنىنىنات األليىنىنىنىنىنان" )298/4 وال ىنىنىنىنىن د 36 وابىنىنىنىنىنا يلكىنىنىنىنىنان )ا "الذا بالذ يات" )255/2 والداو "ج قات امل سريا" )132/2 وال غدا "هدية العارع" )44/2. "جىنىنىنامري احل ىنىنىنا " )908/3 للىنىنىن ذمىنىنىنر املعنيىنىنىنم الك ىنىنىنص لىنىنىنل وا ت ىنىنىنر الىنىنىناه أظاء القراء. وظ اه املعنيم األمرب ي ة ر امل ا ر السابقة (

22 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ج-املعنيم ال غص وه أ ع لل املعارم المجالهة. 4[ أمحىند بىنا احلسىنع بىنا م ىنران أبىنذ بكىنر الةيسىنابذر )ت 381 هىنىن للمتا ج قات القراء ه أ ع لليل. 5[ لمجبان با سعيد با لمجبان با سعيد أبذ لبرو الداين )ت 444 هىنىن لىنىنل متىنىنا جىنىناريم ج قىنىنات القىنىنراء واملقىنىنرئع مىنىنا ال ىنىن ابة والتىنىنابعع ومىنىنا بعىنىنىنىنىندهم مىنىنىنىنىنا اخلىنىنىنىنىنال ع و ىنىنىنىنىنع. ىنىنىنىنىنال لىنىنىنىنىن ون للىنىنىنىنىن طعىنىنىنىنىنة 4( فطذجة مةل. 6[ للي با أمحد با سىنعيد بىنا ىن أبىنذ بىند األندلسىني )ت 456 هىنىن 5( للمتا ج قات القراء ه أ ع لليل. 7[ أمحد با ال ءل با بد با أمحد أبذ بكىنر ال اجر ىناين )ت 460 هىنىن ي ة ر امل ا ر السابقة. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )49/1. ي ة ر " رسة ابا يص" )ا 106 و"برنامج التنيي " )ا 44 والاه "معرة القراء الك ار" )776/2 واليا عي "مىنرآي اجلةىنان" )182/5 والة ىناهي "جاريم ءاي األندل " )ا 33 وابا اجل ر "ياية الة اية" )3/1. ي ة ىنىنر حبىنىن لىنىن ون " ور رمىنىنات ال ىنىن الشىنىنرلية جسىنىن يل الكشىنىنع لىنىنىنا جماهيىنىنل املخطذجىنىنات بعىنىن فطذجىنىنات الت سىنىنص وللىنىنذ القىنىنرآن وجىنىنرارم القىنىنراء وذذ ا را" )ا 56 و قآ. ال ل ون القطعة وه يةشرها بعد. ي ة ر الاه "معرة القراء الك ار" )239/ ( 5(

23 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول لىنىنل متىنىنا املىنىنديل معرىنىنة أسىنىنانيد القىنىنراءات وجمبىنىنذع الروايىنىنات ه أ ع لليل. ولعلىنىنل ممىنىنا قىنىند ىنىندكاا مىنىنا م ىنىنا ر الىنىنرتا اإلسىنىنالمي يىنىن ىنىنال لةىنىنل ابا اجل ر «يف يف و يف ت رؤيتل«. 8[ ل د الكرمي با ل د ال بد أبىنذ معشىنر الطىنرب )ت 478 هىنىن لىنل متا ج قات القراء ه أ ع لليل. 9[ ل د السال با بد با يذسىنع بىنا بةىندار أبىنذ يذسىنع القىن ويت 4( )ت 488 هىن لل متا أ ذاج القراء ه أ ع لليل. 10[ احلسىنىنىنا بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا احلسىنىنىنا بىنىنىنا أمحىنىنىند أبىنىنىنذ العىنىنىنالء اهلبىنىنىنااين العط ىنىنار )ت 569 هىنىنىن لىنىنل متىنىنا ازنت ىنىنار معرىنىنة ىنىنراء املىنىندن 5( واألم ار ه أ ع لليل. "سىنىنىنىنىنص ألىنىنىنىنىنال "معنيىنىنىنىنىنم األ بىنىنىنىنىناء" )419/1 والىنىنىنىنىناه ي ة ىنىنىنىنىنر احلبىنىنىنىنىنذ "ياية الة اية" )97/1 والسخاو الة الء" )182/18 وابا اجل ر "اإللالن بالتذبيم" )ا. 183 جاريم مشآ" )442/1. ولالست ا ي ي ة ر الدلنياين "مذار ابا لسامر "ياية الة اية" )97/1. ابا اجل ر "ج قىنىنىنىنىنات "يايىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنة" )401/1 واأل رنىنىنىنىنىنذ ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىن ر "مشع ال ةذن" )1106/2. امل سريا" )ا 135 و اري يلي ة "معنيم األ باء" )2325/5. ي ة ر احلبذ "مشىنع "يايىنة الة ايىنة" )204/1 و ىناري يلي ىنة ي ة ىنر ابىنا اجلىن ر 241 4( 5(

24 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي وي ىنىنر أنىنىنىنلمىنىنالف ممىنىنىنا قىنىند ىنىنىندكاا مىنىنا جىنىنىنرا أمتةىنىنا ا يىنىنىند يىنىنىن أشار ليل ابىنا اجلىن ر نىنبا مؤل ىنات اهلبىنااين أنىناا»وأنىنا أجل ىنع للذ ذا لليل أو لل شيء مةل مىنا رمىنا ممجىنص بىنا ىنل مةىنل وز ورىنة وز رأيىنىنت مىنىنا ذمىنىنر أنىنىنل رآه وال ىنىناهر أنىنىنل ل ىنىند مىنىن مىنىنا ل ىنىند الذ عىنىنات اجلةك يانية وار أللم«. 11[ بد با أمحد با لمجبان با اكار أبذ لد ار الاه )ت 748 هىن لل متا معرة القراء الك ار لل الط قات واألل ار وهذ مط ذع لدي ج عات. 12[ أمحد با ل د القا ر با أمحد ابا مكتذ أبذ بد القيسي ال ةذن" )1106/2. يشص نارلة التتار الش صي لةدما ها ذا بغدا سةة 656 هىن وما علذه ما تل وبا ي و ريو و سا ومشل ذلفمتىنو للبىناء املسىنلبع املذرىنذ ي بغدا. ي ة ر الاه "جاريم اإلسال " )37/48. ابا اجل ر "ياية الة اية" )204/1. ققل. جيار آل ذزج وصدرت ج عتل األو لا و ع الديانة الرتمي اسطة ذل سةة 1416 هىن. و ققل. أمحد يان بعةذان "ج قات القراء" وصدرت ج عتل األو لا مرمىنىنىنىنىنىن امللىنىنىنىنىنىنف ي ىنىنىنىنىنىنل لل ىنىنىنىنىنىنذ والدراسىنىنىنىنىنىنات اإلسىنىنىنىنىنىنالمية الريىنىنىنىنىنىناض سىنىنىنىنىنىنةة 1418 هىن. وللكتىنىنا ج عىنىنات أيىنىنر والط عتىنىنان املىنىنامذرجان ىنىنا أ ءىنىنل ج عىنىنات الكتىنىنا مىنىنا ي امتبالل وسالمة ن اص مؤلا ل. 242

25 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول )ت 749 هىن لل ذيل لل ج قات القراء للاه وهذ مط ذع. 13[ ل ىنىنىند ار بىنىنىنا بىنىنىنىند بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنىنا يلىنىنىنع أبىنىنىنذ رع ىنىنىنىنر وأبىنىنىنذ بىنىنىنىند اخل ررىنىنىنىنىنىنىني املطىنىنىنىنىنىنىنر )ت 765 هىنىنىنىنىنىنىنىن لىنىنىنىنىنىنىنل ذيىنىنىنىنىنىنىنل للىنىنىنىنىنىنىن ج قىنىنىنىنىنىنىنات القىنىنىنىنىنىنىنراء 4( للاه وهذ مط ذع. 14[ ل د الذها با وه ان أبذ بىند املىن احلة ىني )ت 768 هىنىن لىنل متىنىنىنا أ اسىنىنىنا األي ىنىنىنار اسىنىنىنا السىنىنىن عة األييىنىنىنار أئبىنىنىنة اخلبسىنىنىنة 5( األم ار الايا انتشرت راءاهتم سائر األ طار وهذ مط ذع. 15[ لبىنىنىنر بىنىنىنا للىنىنىن ا ي بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا بىنىنىند ابىنىنىنا الىنىنىنىنب لاقا أبىنىنىنذ ىنىنىنص التكىنىنىنىنىنىنىنىنرور امل ىنىنىنىنىنىنىنىنر )ت 804 هىنىنىنىنىنىنىنىنىن لىنىنىنىنىنىنىنىنلمتىنىنىنىنىنىنىنا ج قىنىنىنىنىنىنىنىنات ي ة ر السخاو "اإللالن بالتذبيم" )ا. 184 ج ىنىن مل اقىنىنا بىنىنآيرمتىنىنا "معرىنىنة القىنىنراء الك ىنىنار" بت قيىنىنآ بىنىند سىنىنيد رىنىنا احلآ لا ار الكتو احلديمجة القاهري سةة 1389 هىن. و ققتىنىنىنل. كىنىنىنان صىنىنىنان م ىنىنىند ون شىنىنىنر جملىنىنىنة الىنىنىنرتا العلبىنىنىني العىنىنىنر العرال سةة ي ة ر اري يلي ة "مشع ال ةذن" )1106/2. ج م ل اقا بآيرمتا "معرة القراء الك ار" هال ج عات حتقيآ. جيار آل ذزج وحتقيآ. أمحىند يىنان املىنامذ يف ريا آناىنا وحتقيىنآ بىند ليىند الشع اين لا ار ال ابة للرتا جةطا سةة 1428 هىن. ققل. أمحد با ارس السلذ وصدرت ج عتل األو لا ار ابىنا ىن بصوت سةة 1425 هىن ( 5(

26 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي القراء ه أ ع لليل. 16[ أمحىنىنىند بىنىنىنا ظاليىنىنىنل بىنىنىنا يلي ىنىنىنة بىنىنىنا ل ىنىنىند العىنىنىنال ابىنىنىنا الىنىنىنىن س يف اين أبىنذ الع ىناس الدمشىنقي )ت 815 هىنىن لىنلمتىنا جرجيىنو ج قىنات القراء للاه ه أ ع لليل. 17[ بىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا يذسىنىنع أبىنىنذ اخلىنىنص ابىنىنا اجل ر )ت 833 هىن لل أ- متا ااية الدرايات أظاء ررال القراءات ه أ ع لليل. - متىنىنىنىنىنا يايىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنة أظىنىنىنىنىناء ررىنىنىنىنىنال القىنىنىنىنىنراءات أويل الروايىنىنىنىنىنة 4( والدراية وهذ مط ذع لدي ج عات. ي ة ىنر ابىنا ىند "حلىنظ األحلىنا " )ا 200 والسىنخاو "الءىنذء الالمىن " )102/6 و ىنىنىنىنىناري يلي ىنىنىنىنىنة "مشىنىنىنىنىنع ال ةىنىنىنىنىنذن" )1106/2 وابىنىنىنىنىنا محيىنىنىنىنىند "الس و الذابلة" )ا 388 وال رملي "األلال " )57/5. ي ة ىنر ابىنا ىند "حلىنظ األحلىنا " )ا 245 والسىنخاو "الءىنذء الالمىن " )239/1 والشيم "احلا ظ الاه مؤرن اإلسال " )ا. 495 ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )3/1. ل ىنىنىنىنىنت بةشىنىنىنىنىنره ج. بررسرتاسىنىنىنىنىنر وصىنىنىنىنىندرت ج عتىنىنىنىنىنل األو سىنىنىنىنىنةة 1351 هىنىنىنىنىنىن وصاذرت لة ا لدي ج عات. و ققل أبذ براهيم لبرو با ل د ار وصدرت ج عتل األو لا ار اللؤلؤي القاهري سةة 1438 هىن وحتقيقل أ ءل حتقيآ مةشذر للكتا التبد يل لل س نسم يطي ة داها خبا املؤلع. وللكتىنىنا ج عىنىنات أيىنىنر ولىنىنلمىنىنالف حتقيىنىنآ للبىنىني أربىنىن رسىنىنائل للبيىنىنة 244 4(

27 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول 18[ ل ىنىنىند الىنىنىنررال بىنىنىنا محىنىنىن ي بىنىنىنا للىنىنىني أبىنىنىنذ ال ىنىنىن اء الطرابلسىنىنىني )ت أظىنىنىنىناء ررىنىنىنىنال بعىنىنىنىن بعىنىنىنىند 860 هىنىنىنىنىن لىنىنىنىنل متىنىنىنىنا اايىنىنىنىنة الغايىنىنىنىنة القراءات أويل الرواية وهذ مط ذع. 19[ بىنىند بىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنا بىنىند بىنىنا أ بكىنىنر أبىنىنذ اخلىنىنص وأبىنىنذ ل ىنىند ار السخاو )ت 902 هىن لل ه أ ع لليل. جلخيص ج قات القراء زبا اجل ر أ- ه أ ع لليل. - ذيل لل ج قات القراء زبا اجل ر 20[ ل ىنىنىنىند الع يىنىنىنىن بىنىنىنىنا لبىنىنىنىنر بىنىنىنىنا بىنىنىنىند بىنىنىنىنا ىنىنىنىند أبىنىنىنىنذ اخلىنىنىنىنص املكىنىنىنىني جرجيىنىنىنو ج قىنىنىنات القىنىنىنراء للىنىنىناه للىنىنىن )ت 920 هىنىنىنىن لىنىنىنلمتىنىنىنا 4( روا املعنيم ه أ ع لليل. اا ما و ت لليل مامتو جىنرارم القىنراء وج قىناهتم ابتىنداء ا مىنا ل ر التدويا وانت اء ا بالقرن العاشر مما لل صلة باملعرة والغاية. متىنىنىنو الدراسىنىنىنات للىنىنىن شىنىنىنارات لىنىنىن ع بعىنىنىن وو ىنىنىنت أي اءىنىنىنا عامعة أ القر لكةل ه ي ط بعد. ققىنل أ.. لبىنر بىنا ل ىند السىنال جىندمر وصىندرت ج عتىنل األو لىنا املكت ىنة الع رية بصوت سةة 1431 هىن. ي ة ر السخاو "الءذء الالم " )17/8. ي ة ر امل در السابآ. ي ة ىنىنر السىنىنخاو "اإللىنىنالن بىنىنالتذبيم" )ا 184 والغىنىن "الكذامىنىنو السائري" )240/1 وابا العبا "شارات الاهو" )146/ (

28 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي جرارم القراء مةسذبة ملؤل ي ا ه يمج ت لد ص ة حلال بعءىن ا بكتىنو جىنىنىنرارم القىنىنىنراء وجفمىنىنىندت مىنىنىنا لىنىنىند صىنىنىن ة نسىنىنىن ة الىنىنىن ع ا يىنىنىنر لكتىنىنىنو جرارم القراء. وبيان ذلفمبا يلي 1 ال بص با بك ار با ل د ار با م عو با هابىنت بىنا ل ىند ار بىنا ال بص با العىنذ ا - - أبىنذ ل ىند ار الىن بص األسىند القرشىني )ت 256 هىنىنىنىن ن س ىنىنىنو لىنىنىنلمتىنىنىنا ج قىنىنىنات القىنىنىنراء وه أ ىنىنىنع لل م در متقد أشار ليل. 2 لمجبان با سعيد با لمجبان با سعيد با لبر أبىنذ لبىنرو الىنداين )ت 444 هىن ذ مر للمتا جامري احلا ظ لىنرتارم القىنراء السىن عة وارتبال م واج ا م ىنروا ازيىنتالا نىنبامتىنو جىنرارم وال ىنىنذا أنىنىنلمتىنىنا القىنىنراءات السىنىن يبىنىنا ارتبىنىن القىنىنراء حبمجىنل "للىنم ررىنال القىنراءات أ يتىنل وجارخيىنل نس يف ل ليل أ. املختار ولد أمع almokhtar- العةايىنىنىنىنىنىنىنىنىنة" املةشىنىنىنىنىنىنىنىنىنذر مبذ عىنىنىنىنىنىنىنىنىنل للىنىنىنىنىنىنىنىنىن ازنرتنىنىنىنىنىنىنىنىنىنت و ارتىنىنىنىنىنىنىنىنىنل الىنىنىنىن بص مىنىنىنىنا يىنىنىنىنالل الةىنىنىنىندمي 1.blogspot.com ووهىن ىنىنىنآ نسىنىنىنىن ة الكتىنىنىنىنا وه "سص ألال الة الء" )311/12 "ال رست" )ا 178 والاه أ ع لليل ي با. "أ اسىنا األي ىنار" امل مقدمة حتقيقل لكتا ذمره. أمحد السلذ مقدمىنة حبمجىنىنل "اجلىنام لىنىنرتارم ىنراء القىنىنرن )ا 7 و أ.. أمحىند الرويمجىنىني الساب " )ا

29 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول. لليل القراء الس عة أو ايتل ذا يل ل ىنىنىند ار بىنىنىنا للىنىنىني بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند ار أبىنىنىنذ بىنىنىند ال غىنىنىندا 3 متابىنىنىنل املىنىنىن ج لةىنىنىند ىنىنىنال املعىنىنىنروا بسىنىنىن ا اخليىنىنىناط )ت 541 هىنىنىنىن مسىنىنىناء و ىنىنىند»ول قىنىنىنو بالكسىنىنىنائي ألنىنىنىنل أ ىنىنىنر جر ىنىنىنة الكسىنىنىنائي ونقىنل ابىنا مة اج الدليل بفمشع مىنا هىناا«استذ يت ذلف جىنىنىنىنىنرارم القىنىنىنىنىنراء مىنىنىنىنىنا يقىنىنىنىنىنذ بعىنىنىنىنىن اجلىنىنىنىنىن ر لىنىنىنىنىنا سىنىنىنىنىن ا اخليىنىنىنىنىناط وار أللم. جرارم القراء از تبال بفن لس ا اخلياطمتا بىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنا للىنىنىنىني بىنىنىنىنىنا احلسىنىنىنىنا بىنىنىنىنىنا محىنىنىنىنىن ي أبىنىنىنىنذ الاسىنىنىنىنىنا احلسىنىنىنىنىنيت 4 الدمشىنىنىنىنىنقي )ت 765 هىنىنىنىنىنىن ذ مىنىنىنىنىنر لىنىنىنىنىنل ذيىنىنىنىنىنل للىنىنىنىنىن ج قىنىنىنىنىنات القىنىنىنىنىنراء وال ذا أنمتابىنل ذيىنل للىن ج قىنات احل ىنا للىناه 4( للاه ومتىنىنىنا ج قىنىنىنات احل ىنىنىنا للىنىنىناه 5( ولىنىنىني للىنىنىن ج قىنىنىنات القىنىنىنراء ار ) 36 /أ. ي ة ر الداين "جامري احلا ظ" نسخة أ يذن ر ي و ىند انت ىنىن مىنىنا حتقيىنىنآ الكتىنىنا أ ىند الققىنىنع األ انىنىنل التبىنىنا ا ا للىنىن هىنىنال. نسم يطي ة وه ي در حتقيقل ط جاريم حترير هاا ال س ا اخلياط "امل ج" )131/1. "يايىنىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنىنة" )353/1 ية ىنىنىنىنىنىنر للىنىنىنىنىنىن سىنىنىنىنىنىن يل املمجىنىنىنىنىنىنال ابىنىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىنىن ر 52/ 615/ 608/ 598/ 397/ 370/. 383/ 378/ "مشع ال ةذن" )1105/2. ذمره اري يلي ة ابا نير "الدرر الكامةة" )62/ ( 5(

30 5 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي فتص بالدهع ولي القراء. ل ىنىنىند الذهىنىنىنا بىنىنىنىنا يذسىنىنىنع بىنىنىنا بىنىنىنىنراهيم بىنىنىنا بىنىنىنص ابىنىنىنىنا السىنىنىنالر أبىنىنىنذ بىنىنىنىند الشىنىنىنىنا عي )ت 782 هىنىنىنىنىن ج ىنىنىنىن لىنىنىنىنلمتىنىنىنىنا بعةىنىنىنىنذان ج قىنىنىنىنات القىنىنىنىنراء السىنىنىنىن والعةىنذان لىنىني مىنا صىنىنةي املؤلىنىنع بىنل ال ىنىنذا أن مءىنبذن الكتىنىنا رىنىناري ونىنىنىنىنب ا مىنىنىنىنا املؤلىنىنىنىنع لتلبيىنىنىنىناه أ ل ىنىنىنىند ار احلبىنىنىنىنذ اجلىنىنىنىن ر الشىنىنىنىنا عي املؤلع رارجيفل أسانييفده القراء الس عة م ذمر جرا م ورواجىن م. املبحث األول: مناذج من تراجم قراء األندلس يف غري املعرفة والغاية جعد مدرسة اإل راء األندل ما أوس املدارس انتشا ا را وما أل ب ا جفه ا صا املدارس األير وج ذأت م ة ات ألال اإل راء األندلسيع مة لة ريعة لل مر الع ذر مالت ري لىنبكي با أ جالو القيسي القرج )ت 437 هىن والىن داية أل الع اس الىنب دو )ت حنذ 440 هىن والتيسص أل لبرو الداين )ت 444 هىن والشاج ية أل القاسم الشاج )ت 590 هىن ويصها ومتر ر ل أسانيد القراء املعاصريا بؤزء األلال ما مقرئي األندل املت دريا رماام وبغصهم. وبىنىنىنىنالريم مىنىنىنىنا القيبىنىنىنىنة العاليىنىنىنىنة لكتىنىنىنىنا يف معرىنىنىنىنة القىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنار للىنىنىنىن الط قىنات واألل ىنار للىناه ويايىنة الة ايىنة أظىناء ررىنال القىنراءات أويل ي ة ر ابا السالر "ج قات القراء الس " )ا

31 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الروايىنىنىنىنة والدرايىنىنىنىنة زبىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر بىنىنىنىنالة ر مكانىنىنىنىنة مؤل ي بىنىنىنىنا وبالت ىنىنىنىنار اشىنىنىنتباهلبا للىنىنىن متىنىنىنو سىنىنىن قت با ج قىنىنىنات القىنىنىنراءمكتىنىنىنىنا أ لبىنىنىنىنرو الداين ز أابا ه يستذل ا يىن جىنرارم القىنراء املت ىندريا أم ىنارهم ومة م راء األندل. ويتءىنىنبا هىنىناا امل ىنىن لىنىنة مىنىنا جىنىنرارم ىنىنراء األنىنىندل الىنىنايا ه يىن ىنرت يف رم هلىنىنم املعر ىنىنىنة والغايىنىنة ابتىنىنىنداء ا مىنىنا القىنىنرن المجالىنىنىن اهلنيىنىنر و ىنىنىنط القرن الساب اهلنير. أو : من قراء القرن الثالث الهجري: 1 أمحد با براهيم با بد با بار ابا الق ار القرج. ىنرأ للىن أبيىنل وأيىنا لةىنل روايىنة ورل الىن أيىناها لىنا ل ىند ال ىنبد با ل د الرمحا صا و ورل. ظ اه الرار الايا لال ذمرهم واشت ر اظ م مىنا املقىنرئع ومىنان ما اجلام بقرج ة وأ رأ بل. راليىنىنىنىنت جرجيىنىنىنىنو الىنىنىنىنرتارم جرجي ا ىنىنىنىنا جارخييىنىنىنىنا حبسىنىنىنىنو القىنىنىنىنرون حبسىنىنىنىنو جىنىنىنىنذاريم الذ يىنىنات حبسىنىنو ر ىنىند يبىنىنا و ىنىنت لليىنىنل مىنىنا جىنىنرارم القىنىنراء املىنىنرت يف رم هلىنىنم وراليت جرجيو م ا ر جرا م جرجي ا ا جارخييامالف. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )253/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 58/. ولذالده جر ة لةد ابا اجل ر "ياية الة اية" )23/1. 249

32 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي 2 ل ىند ار بىنىنا كىنم الليمجىنىني مىنا أهىنىنل اجل يىنري. مىنىنا للبىناء القىنىنرن المجال اهلنير. ر ل املشرل سب ما يذن با ل ىند األللىن جلبيىنا ورل ومان ب ا صا بالقراءات والت سص مت ةةاا ي ا لالىن ا با با. ثاني ا: من قراء القرن الرابع الهجري: صالد املقرئ أبذ ن ر ال غدا. 3 ىنىنىنرأ القىنىنىنرآن للىنىنىن أ بكىنىنىنر ابىنىنىنا جماهىنىنىند وظىنىنىن مةىنىنىنلمتابىنىنىنل السىنىنىن عة وظ ما أ بكر ابا مقسم. هغىنىنذر األنىنىندل الشىنىنرية حنىنىنذ سىنىنةة بعىنىن - رمحىنىنل ار - جىنىنذ 376 هىن. للي با شي ان الد ال ال غدا. 4 ىنىنىنرأ للىنىنىن ابىنىنىنا جماهىنىنىند و يىنىنىنل األنىنىنىندل حنىنىنىنذ سىنىنىنةة 375 هىنىنىنىن ومىنىنىنان لالىن ا با بالقرآن ب ا صا بالقراءات. ي ة ىنىنىنر اخلشىنىنىنت "أي ىنىنىنار ال ق ىنىنىناء والىنىنىندهع" )ا 222 وابىنىنىنا ال رنىنىنىني "جىنىناريم للبىنىناء األنىنىندل " )299/1 والقانىنىني ليىنىناض "جرجيىنىنو املىنىندارك". 243/5( ي ة ر ابا ال رني "جاريم للباء األندل " )279/1 والاه "جاريم اإلسال " 490/8(. ي ة ر ابا ال رني "جاريم للباء األندل " )412/1 والاه "جاريم اإلسال " 417/8(. 250

33 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول 5 براهيم با م اشر با شريع أبذ س ال ال كر األندلسي. أيىنىنىنا القىنىنىنراءي لر انىنىنىنا لىنىنىنا أ احلسىنىنىنا للىنىنىني بىنىنىنا بىنىنىند األنطىنىنىنامي ومىنىنان ي قىنىنرئ مانىنىنل ىنىنر املسىنىننيد اجلىنىنام بقرج ىنىنة ويىنىنةق ا امل ىنىنا ع ويعلام امل تدئع. جذ - رمحل ار - سةة 395 هىن. يليفع با سليبان أبذ القاسم القرج ي عرا بابا احلني ا. 6 ىنىنىنرأ للىنىنىن أ احلسىنىنىنا األنطىنىنىنامي حبىنىنىنرا نىنىنىنا بروايىنىنىنة ورل و ىنىنىنالذن لةىنىنل وأجقىنىنىنا الىنىنروايتع وأ ىنىنىنرأ الةىنىنىناس ببىنىنا. ومىنىنىنان لاراىنىنا برسىنىنىنم امل ىنىنىنا ع ونقط ا أيا ذلف لا األنطامي ولالف يل لل يليفع الة ا ا. جذ - رمحل ار - سةة 397 هىن. ذمره أبذ لبرو الداين. ثالث ا: من قراء القرن الخامس الهجري: 7 أمحىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا ل ىنىند ار أبىنىنذ الع ىنىناس الربعي ال يف اياين املقرئ. ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )140/1 والىنىنىناه "جىنىنىناريم اإلسىنىنىنال ". 749/8( ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )226/1 والىنىنىناه "جىنىنىناريم اإلسىنىنىنال ". 772/8( ي ة ىنىنر ابىنىنا بشىنىنكذال "ال ىنىنلة" )136/1 و احلبىنىنذ "معنيىنىنم ال لىنىندان" )325/1 وابا ر ذن "الدي اج املاهو" )174/1. 251

34 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ىنىنىنىنىند األنىنىنىنىنىندل سىنىنىنىنىنةة 376 هىنىنىنىنىنىن و ىنىنىنىنىن اد لإل ىنىنىنىنىنراء باملسىنىنىنىنىننيد اجلىنىنىنىنىنام بقرج ة ومان ما أهل احل ظ والعلىنم والىناماء وال ىنم ومىنان ىنل آيىنة مىنا آيىنات ار جعىنا ومىنان حبىن ا را مىنا حبىنذر العلىنم ومىنان ز ن ىنص لىنل للىنم القىنىنرآن راءاجىنىنل و لرابىنىنل وأ كامىنىنل وناسىنىنخل ومةسىنىنذيل ولىنىنلمتىنىنا سىنىنا أ كا القرآن. رو مب ر لا أ الطيو ل د املةعم ابا يل ذن وأ بكر األ ذ. جذ - رمحل ار - ذ القعدي سةة 401 هىن. 8 سىنىنعيد بىنىنا بىنىند بىنىنا ل ىنىند الىنىنرب بىنىنا وهىنىنو أبىنىنذ لمجبىنىنان المجق ىنىني السرسطي. أيا القراءاي لر انا لا أ بكر بد با ل د ار األواجي ويصه. ال لةل أبذ لبرو الداين»لقيتل بالمجغر سةة اهةتع وأرب مائة وظعتل يقذل أصلي ما الطائع ما هقيع و نينيت سةة جس وأربعع وهال مائة و رأت لل أ بكر املعا ر مب ر ومان أبذ الطيو ابا يل ذن يقرأ معةا وهذ شا سةة اهةتع ومخسع وسةة هال». ومان ياهو األ اء ماهو القدماء ما مشيخة امل ريع. جذ - رمحل ار - بسرسطة سةة 404 هىن. ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )290/1 والىنىنىناه "جىنىنىناريم اإلسىنىنىنال ". 74/9( نقلل لا الداين ابا بشكذال "ال لة" )290/1. 252

35 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول بىنىنىنا احلسىنىنىنا بىنىنىنا لمجبىنىنىنان بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا اخل ىنىنىنيو أبىنىنىنذ لمجبىنىنىنان 9 لبرو ال غدا. املقىنىنىنرئ و يىنىنىنل للىنىنىن أ جىنىنىناهر ال غىنىنىندا ىنىنىنرأ بىنىنىنالقراءات السىنىنىن 417 هىنىنىنىن قىنىنىنرأ لليىنىنىنل أبىنىنىنذ بىنىنىند ابىنىنىنا يىنىنىن رج. ومىنىنىنان جمىنىنىناذ ا ا شىنىنىن يلية سىنىنىنةة للتالوي سةاا هلا لالىن ا با مبعاين القرآن. 417 هىن. - رمحل ار - بعد سةة جذ حيىنىنىنىنى بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند امللىنىنىنىنف بىنىنىنىنا م ة ىنىنىنىنا أبىنىنىنىنذ رمريىنىنىنىنا القىنىنىنىنرج مىنىنىنىنا 10 املسنيد اجلام بقرج ة. احلسىنىنا األنطىنىنامي ومىنىنان ا اىنىنا للقىنىنرآن جمىنىناذ ا ا حلىنىنرا رو لىنىنا أ راءاجىنىنىنل مىنىنىنا أممجىنىنىنل جالميىنىنىنا األنطىنىنىنىنامي اذاىنىنىنا بىنىنىنل يىنىنىنص متكلىنىنىنع نىنىنىنا القرآن و ي دها لليل. وأن ط م ملا رأ لليل رو لةلمت ا ا 424 هىن. ا يري سةة ا - رمحل ار - جذ ل ىند الىنرمحا بىنا بىنراهيم بىنا ل ىند ار بىنا مذسىن أبىنذ القاسىنم 11 الغيفا قي اإلش يلي. يايىنىنىنة التنيذيىنىنىنىند للىنىنىنىنتالوي ا اىنىنىنىنا للقىنىنىنىنراءات ىنىنىنىنج ولقىنىنىنىني مىنىنىنان لىنىنة م مىنىنالقةطر وابىنىنا باملشىنىنرل الىنىنة مىنىنا املقىنىنرئع قىنىنرأ للىنىني م ورو ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )25/2. ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )312/2 والىنىنىناه "جىنىنىناريم اإلسىنىنىنال ". 402/9( ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )421/1. 253

36 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي س يان ويص ا. جذ - رمحل ار - سةة 434 هىن. 12 سليبان با بد أبذ الربي القرج ي عرا بابا الشيم. رو لةىنىنل أبىنىنذ احلسىنىنا اإلل ىنىنص املقىنىنرئ. ومىنىنان يطاجاىنىنا بىنىنارع اخلىنىنا امل ىنىنا ع وأ ىنىنىن لبىنىنره متابت ىنىنىنا مىنىنا أول نشىنىنىنفجل بقرج ىنىنة آيىنىنىنر لبره جليطلة. جذ - رمحل ار - جليطلة بعد سةة 440 هىن. 13 يذسع با ل د ار با بد با ل د الرب أبذ لبر الة يف بر القرج. لاه بالقراءات أيا لىنا للبىناء األنىندل وه ير ىنل املشىنرل. مىنىنا مؤل اجىنىنل القىنىنراءات والتنيذيىنىند متىنىنا ال يىنىنان لىنىنا جىنىنالوي القىنىنرآن ومتىنىنا التنيذيىنىند واملىنىنديل للىنىنم القىنىنرآن بالتنيريىنىند وازمت ىنىناء ىنىنراءي نا وأ لبرو با العالء بتذريل ما ايتل ا يل. جذ - رمحل ار - ربي ا ير سةة 463 هىن. 4( 14 يلي ة با جايف م ليفت با حيى أبذ القاسم ال يف ىن يف ريذاجي. ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )274/1. ي ة ىنىنر احلبيىنىند "رىنىناوي املقتىنىن " )ا 544 وابىنىنا يلكىنىنان "و يىنىنات األليىنان" )66/7 وابىنا العبىنا "شىنارات الىناهو" )266/5. وجر تىنل مش ذري وأي اره مست يءة رمحل ار. وهي م قذ ي - يبا أللم -. ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )256/ (

37 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ىند رج ىنة سىنةة 467 هىنىن وذمىنر أنىنل رو لىنا أ ل ىند ار بىند بىنىنا ل ىنىند اجل ىنىنار الطرسذسىنىني لىنىنىنا أبيىنىنلمتابىنىنل القىنىنىنراءات وأنىنىنل رو أي اءا لا أ الع اس امل دو. أيا لةل أبذ بد ابا شعيو املقرئ ويص ه. 15 أمحد با أ ل د امللف الىنب كتو أبذ بكر القرج. ظىنىنىن مةىنىنىنل أبىنىنىنذ لبىنىنىنرو الىنىنىنداين ورو لةىنىنىنل متىنىنىنا ج قىنىنىنات املقىنىنىنرئع بسةده لا ل د ال بد با ل د ال بد با ل د الرمحا لا ورل لا نا. 16 أمحد با أ حيى أبذ بكر الىنب ار. رو لىنا أ لبىنرو الىنداين ومىنان مقرئاىنا جمىناذ ا ا رلىنيالا وصىنة ع التنيذيد وفارج احلروا جفلياا م يادا أياه الةاس لةل. 4( 17 أمحد با امد أبذ الع اس الىن يف ب يف رو. أيا القراءات لا أ لبرو الداين ومىنان مقرئيفىنا مت ىند ا را ج ىندر ولةىنىنىنذانمتىنىنىنا الطرسذسىنىنىني "الىنىنىنىنبنيتجل اجلىنىنىنام " مبىنىنىنا لةىنىنىند ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر "ياية الة اية" )357/1 وور لةذانل " رسة ابىنا يىنص" )ا 51 "اجلام لقراءات األئبة" وهذ م قذ - يبا أللم -. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )259/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 72/. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )260/1. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )273/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 96/ (

38 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ب لده لإل راء جال لليل أبذ الع اس ابا ل د الع ي با ي وان. هشا با سليبان أبذ الربي األ ليشي املقرئ. 18 ايىنىنىنتالا ورل و ىنىنىنالذن وظاليىنىنىنل بىنىنىنا رع ىنىنىنر لىنىنىنا لىنىنىنلمتىنىنىنا نا با أ نعيم. 19 لبر با أ ال ت با سعيد با أمحد أبذ ص القيسي الداين. سىنىنىن ال الش ىنىنىنل ذين وبالسىنىنىن للىنىنىن أ جىنىنىنال حبىنىنىنرا نىنىنىنا للىنىنىن أ الع ىنىناس بىنىنىنا أ لبىنىنىنر املقىنىنىنرئ وبىنىنىنا للىنىنىن أ احلسىنىنىنا احل ىنىنىنر ز مخسىنىنىنة ىنىنراء الكسىنىنائي ورو لةىنىنلمتىنىنا اهلىنىنا أ ىنىن ا أوهلىنىنا سىنىنذري اجلبعىنىنة القىنىنىنراءات وصىنىنىنة ع زبا س يان. جال لليل أبذ احلسا با أ يالو الداين. مىنىنىنان مقرئاىنىنىنا جمىنىنىناذ ا ا ج ىنىنىند ر لإل ىنىنىنراء بدانيىنىنىنة متاب ا سةاا ظ اه العةذان. ابع ا: من قراء القرن الساد الهجري: 20 بىند بىنا ل ىند الىنرمحا بىنا ل ىند ار أبىنذ ل ىند ار السرسىنطي املقرئ. ي ة ىنىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنىنا بشىنىنىنىنىنىنكذال "ال ىنىنىنىنىنىنلة" )292/2 والء ىنىنىنىنىنىنا بغيىنىنىنىنىنىنة امللىنىنىنىنىنىنتب. 655/ ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )368/3 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 297/. ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )195/2. 256

39 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول رو لىنىنىنىنىنا أ ل ىنىنىنىنىند ار بىنىنىنىنىنا شىنىنىنىنىنري املقىنىنىنىنىنرئ ويىنىنىنىنىنصه. أيىنىنىنىنىنا لةىنىنىنىنىنل ومىنىنىنىنان ي قىنىنىنىنرئ الةىنىنىنىناس حبانىنىنىنىنري القىنىنىنىنراءات القانىنىنىنىني أبىنىنىنىنذ بكىنىنىنىنر ابىنىنىنىنا العىنىنىنىنر 500 هىن. - رمحل ار - بعد سةة ش يلية. جذ بىند بىنا بىنراهيم بىنا سىنعيد بىنا مذسىن بىنا ن ع ىن يف م اخليفليفىنع أبىنذ 21 ل د ار الرليت الت طيف ي لي. ر ىنىنىنل ارىنىنىنا ولقىنىنىني أبىنىنىنا معشىنىنىنر الطىنىنىنرب مبكىنىنىنة و ىنىنىنرأ لليىنىنىنل القىنىنىنرآن بالروايات. 507 هىن. - رمحل ار - سةة جذ بىنىند بىنىنا باش ىنىنة بىنىنا أمحىنىند بىنىنا أر ذ مىنىنان أبىنىنذ ل ىنىند ار ال هىنىنر 22 ال لةسي املقرئ. األ ند رو القىنراءات لىنا أ القاسىنم يلىنع بىنا بىنراهيم املقىنرئ ويىنصه. ومان مقرئا لاراا بالقراءات. 515 هىن. رمءان سةة - رمحل ار - باش يلية جذ بىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند الع يىنىنىن بىنىنىنا أ اخلىنىنىنص بىنىنىنا للىنىنىني أبىنىنىنذ ل ىنىنىند ار 23 األن ار السرسطي القرج. ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )203/2 والىنىنىناه "جىنىنىناريم اإلسىنىنىنال ". 92/1 ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )207/2 والء ا "بغية امللتب " )90/1. ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )209/2 والاه "جاريم اإلسال " )296/

40 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي رو لا أ او املقىنرئ ويىنصه و ىنرأ القىنراءات للىن أ ل ىند ار الىنىنىنىنىن بغيفامي املقىنىنىنىنرئ ومىنىنىنىنان معتةيىنىنىنىنا بىنىنىنىنالقراءات جمىنىنىنىناذ ا ا هلىنىنىنىنا متقةاىنىنىنىنا لطر ىنىنىنىنا ا اا للقرآن الع يم سا ال ذت بل. جذ - رمحل ار - ررو سةة 518 هىن. 24 ل د الرمحا با بد با لت ا با سا أبذ بد القرج. ىنىنىنرأ بىنىنىنالقراءات السىنىنىن للىنىنىن أ بىنىنىند ل ىنىنىند الىنىنىنرمحا بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا شىنعيو املقىنرئ ورىنذ ه لليىنل ومىنان ا اىنا للقىنرآن ممجىنص الىنتالوي لىنل لاراىنا برواياجل وج رل. أراره مكي با أ جالو وابا ل د الرب ويص ا. جذ - رمحل ار - بقرج ة ا األو سةة 520 هىن. 25 أمحد با سعيد با ل د ار بىنا س ىنراج أبىنذ رع ىنر الس ىن يف ي ن يىنل سرسطة ي عرا باحلنيار. أيا الس ز راءي الكسىنائي وبعىن ىنراءي محىن ي لىنا أ احلسىنا سعيد با بد با ذجة احل يف نيار ومان مقرئاا مت د ا را إل راء القرآن. جذ - رمحل ار - حنذ سةة 520 هىن. 26 للي با سعيد با بد با لبر أبذ احلسا الي. ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )443/1 والقانىنىنىني ليىنىنىناض "الغةيىنىنىنة" )ا 162 وابا العبا "شارات الاهو" )101/6. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )306/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )107/1 والسيذجي "بغية الذلاي" )310/1. ي ة ىنىنر ابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف "الىنىنايل والتكبلىنىنة" )181/3 والغرنىنىناجي "صىنىنلة 258

41 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ىنىنرأ بىنىنالقراءات السىنىن للىنىن صىنىن ره أ احلنيىنىناج وزرمىنىنل وللىنىن أ احلسىنا الشىناج وابىنا أ ريىند وأ القاسىنم ال اىنق لاي ول ىند الع يىن ابىنا احلسا وأ بد ما احلر ويصهم. رو لةىنىنل أبىنىنذ لبىنىنرو ريىنىنا بىنىنا بىنىند ابىنىنا ال ىنىن ار وأبىنىنذ الع ىنىناس أمحىنىند با ل د امللف با لبصي الء. نيف يفىنىن يف م مبىنىنال نقىنىنص الىنىنىنب سعدي القىنىنراءات مىنىنا نيف ىنىنم أ احلسىنىنا للي با ل ىند الىنرمحا بىنا هىنارون بىنا ل ىند الىنرمحا بىنا ليسىن بىنا او ابىنا اجلرا ف ا بل. مان يا - رمحل ار - سةة 522 هىن. 27 ل ىند امللىنف بىنا مسىنعذ بىنا مذسىن بىنا بشىنكذال بىنا يذسىنع أبذ مروان األن ار. أيىنىنا القىنىنراءات لىنىنا القانىنىني أ رمريىنىنا حيىنىنى بىنىنا يىنىنو ويىنىنصه وهىنىنذ والد ابا بشكذال مؤلع ال لة. جذ - رمحل ار - ا ا يري سةة 533 هىن. 28 أمحىنىنىند بىنىنىنا رع ىنىنىنر بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا حيىنىنىنى بىنىنىنا يف ي ىنىنىنيو أبىنىنىنذ الع ىنىنىناس ال لة" )256/3. ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا بشىنىنىنكذال "ال ىنىنىنلة" )462/1 والىنىنىناه "جىنىنىناريم اإلسىنىنىنال ". 597/1 ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )271/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )121/1 والاه "جاريم اإلسال " )622/

42 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ي عرا بالقي يف نياجي. القيسي القرج أيىنىنىنىنىنىنىنا القىنىنىنىنىنىنىنراءات لىنىنىنىنىنىنىنا أ القاسىنىنىنىنىنىنىنم ابىنىنىنىنىنىنىنا الة خ ىنىنىنىنىنىنىناس وأ رع ىنىنىنىنىنىنىنر سىنىنىنا اخل ررىنىنىني وج ىنىنىندر إل ىنىنىنراء القىنىنىنرآن ومىنىنىنان مقرئاىنىنىنا جمىنىنىناذ ا ا متقىنىنىند ا ما األ اء وجقان الء ا. 535 هىن. - رمحل ار - سةة جذ أمحىنىند بىنىنا يلىنىنع بىنىنا سىنىنليبان بىنىنا أ القاسىنىنم أبىنىنذ رع ىنىنر وأبىنىنذ 29 الع اس األن ار الس رسطي. 531 هىنىن للىنىن أ للىنىني املشىنىنرل و ىنىنج وجىنىنال مبكىنىنة سىنىنةة ر ىنىنل احلسىنىنا بىنىنا ل ىنىند ار بىنىنا لبىنىنر املعىنىنروا بىنىنابا العررىنىناء مبىنىنا جءىنىنبةلمتىنىنا واسىنتقر بىنا وج ىند ر القراءات أل معشىنر ل ىند الكىنرمي الطىنرب اجلام أهل الء ا واإلجقان. لإل راء ومان ما ر ل ة املقرئع املرب ريا 540 هىن. مان يا - رمحل ار - سةة أمحىنىند بىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنا أمحىنىند بىنىنا ربيىنىن بىنىنا أمحىنىند بىنىنا ربيىنىن 30 أبذ لامر األشعر القرج. جىنال بالسىن للىن أ القاسىنم يلىنع ابىنا احل يف ىنار و يف صىن و أبىنا بكىنر ابا العر جذيالا وأممجر لةل. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )292/1. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )376/1 وابا األب ار "معنيم )958/11. "جاريم اإلسال " أص ا ال د " )ا 60 والاه 260

43 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول جذ - رمحل ار - ليلة ليد ال طر سةة 549 هىن. 31 أمحىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند الع يىنىنىن بىنىنىنا هشىنىنىنا بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا يلىنىنىنع بىنىنىنا يف ي يف وان أبذ الع اس ال ر. رو لىنىنىنىنىنا أ احلسىنىنىنىنىنا شىنىنىنىنىنري ويىنىنىنىنىنصه ومىنىنىنىنىنان مىنىنىنىنىنا ر ل ىنىنىنىنىنة املقىنىنىنىنىنرئع ا اذ يا وج در لإل راء ب لده. مىنىنىنىنا مؤل اجىنىنىنىنل جمبذلىنىنىنىنة العىنىنىنىنروس و اظىنىنىنىنة الىنىنىنىندلاو مال ىنىنىنىنا القىنىنراءات السىنىن ولىنىنل م ىنىنر ات لكىنىنل مىنىنا مىنىنا القىنىنراء السىنىن عة أررىنىنذري ص راءجل ولل جآليع يا امل ع ويريىنو القىنرآن و أل اجىنل وم شكل ن ائره. جذ - رمحل ار - بعد سةة 553 هىن. 32 للىنىنىنىني بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند الع يىنىنىنىن بىنىنىنىنا بىنىنىنىند بىنىنىنىنا مسىنىنىنىنعذ أبىنىنىنىنذ احلسىنىنىنىنا القيسي ال يف سطي. جال لل أ احلسىنا بىنا أ جىناهر الربرىني وأ القاسىنم الل سىني. جال لليل أبذ ل ىند ار بىنا يلىنع بىنا بىنالخل واخلطيىنو أبىنذ بىند اسىنم بىنا بد با جذيل. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )425/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )122/1 والسيذجي "بغية الذلاي" )325/1. ي ة ر املةتذر "شر الدرر اللذام " )126/1. ي ة ىنىنر ابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف "الىنىنايل والتكبلىنىنة" )214/3 والغرنىنىناجي "صىنىنلة ال لة" )264/3 وابا األب ار "التكبلة" )348/3. 261

44 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي مان متقد ا ما جتذيد القرآن وجقان رو ىنل أ ىنرأه ب ىناس ويصهىنا ولل القراءات م ةع م يد ظ ىناه ازسىنتدزل للىن رىن اإلشىنكال القراءات وج يع املعاين امل بات. مان يا - رمحل ار - سةة 554 هىن. 33 أمحد با مذس با أمحد با الىنب ارج با سىنعيد بىنا أيىنذ بىنا سىنىنعد أبىنىنذ الع ىنىناس األن ىنىنار اخل ررىنىني يةت ىنىني نسىنىن ل لةىنىند رىنىنده ال ا اجلليل سعد با ل ا ي - رني ار لةل -. جىنىنال للىنىن أ او بىنىنا أىنىنا وأ ل ىنىند ار بىنىنا ليسىنىن الىنىنىن بغيفامي ور ل املشرل فيا لا أ معشر الطرب. ومان مقرئاا جمىناذ ا ا مىناه ا را لاراا بذرذه القراءات نابطاا هلا وصة ع ي ا. مان يا - رمحل ار - سةة 555 هىن. 34 للي با بد أبذ احلسا الىنب را ابا ال لةسي. جىنىنال بالسىنىن للىنىن أ احلسىنىنا بىنىنا ل ىنىنو الشىنىن يد.مىنىنان مقرئاىنىنا جمىنىناذ ا ا مت اد ا را لإل راء. ولىنىنل ررىنىن سىنىنا هنيىنىناء امل ىنىن ع ظىنىناه باملة ىنىنع رعىنىنل األمىنىنص أ للي احلسا با ل د املؤما و ال يل ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )728/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 95/. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )340/3 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )365/3 262

45 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول أمبلت ل الةا ع ما شىنع يف انيفا لىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنا يف هالهىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنة سىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنتايةيفا ىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىن يف ر ال ءىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنل بىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنل وب يف انىنيفىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنا مىنىنىنىنىنىنا بعىنىنىنىنىنىندها مخىنىنىنىنىنىن مىنىنىنىنىنىنا الىنىنىنىنىنىنىنب يةيفا مان يا - رمحل ار - سةة 567 هىن. 35 أمحىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند الىنىنىنرمحا بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند الىنىنىنرمحا بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا ال قر أبذ الع اس األن ار اخل رري. جىنىنىنال بروايىنىنىنة ورل لىنىنىنا نىنىنىنا للىنىنىن أبيىنىنىنل وأ ل ىنىنىند ار بىنىنىنا سىنىنىنع الط ليطلىنىنىنىني املقىنىنىنىنرئ وبقىنىنىنىنراءي نىنىنىنىنا للىنىنىنىن أ للىنىنىنىني احلسىنىنىنىنا بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند ار الىن يف ب يف رو وأ ل ىند ار بىنا ل ىند ار وبقىنراءي أ لبىنرو ال ىنر للىن أ ل ىنىنىنىنىند ار بىنىنىنىنىنا أمحىنىنىنىنىند وبالسىنىنىنىنىن للىنىنىنىنىن أ الع ىنىنىنىنىناس بىنىنىنىنىنا ىنىنىنىنىنص ه بىنىنىنىنىنا م يفء ىنىنىنىنىنل الي ا ىنىن وأ القاسىنىنم لمجبىنىنان بىنىنا ريىنىن وأيىنىنا لةىنىنل بعىنىن م ىنىنة ات أ لبرو الداين وجال لل أ الع اس با ل د ار با الغربال. جذ - رمحل ار - مبرامش ا األو سةة 569 هىن. 36 أمحىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند بىنىنا أ بكىنىنر أبىنىنذ رع ىنىنر التنييىنىن ي عرا بابا ال اا. جال بالس لل أ رع ر با للي ابا ال اذل وأ احلسا شري. جذ - رمحل ار - بغرناجة سةة 587 هىن. ي ة ر ال د "الذا بالذ يات" )31/7 وابا اخلطيىنو "اإل اجىنة" )182/1 وابا ر ذن "الدي اج املاهو" )211/1. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )464/1. 263

46 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي 37 بد با براهيم با بد با براهيم با بىند ابىنا ون ىنا أبىنذ القاسم الل خبي الغرناجي. جىنال بالسىن للىن أ احلسىنا بىنا هىنايل وأممجىنر لةىنل وللىن أ ل ىند ار بىنىنا محيىنىند وأ القاسىنىنم بىنىنا ىنىنيش ور ىنىنل و ىنىنج وجىنىنال بالسىنىن للىنىن أ للي ابا العرراء مبكة سةة 546 هىن ور ل العرال. مىنىنىنان مقرئاىنىنىنا متقةاىنىنىنا جمىنىنىناذ ا ا ج ىنىنىندر إل ىنىنىنراء القىنىنىنرآن عىنىنىنام ش ىنىنىنقر حنىنىنىنذ أربعع سةة. جذ - رمحل ار - ص ر سةة 587 هىن. 38 أمحد با بد با صامت أبذ رع ر الىنب رسي. جال بالس لل أ احلسا با بد با هايل. جذ - رمحل ار - بعد سةة 590 هىن. 39 أمحد با ل د ار أبذ رع ر اجل يف ي اين ي عرا بابا اليتيم. مان مقرئاا جماذ ا ا وهذ الا أرابل املقرئ أبذ احلسا ل د اجلليىنل نذذذ ه بىنىنىنا ل ىنىنىند الع يىنىنىن لىنىنىنا ج انىنىنىنل املىنىنىند بىنىنىنع ورل و ىنىنىنالذن }ء أ } ي ة ىنىنىنىنر ابىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنار "التكبلىنىنىنىنة" )235/2 والىنىنىنىناه "املسىنىنىنىنتبل " )ا 85 واملقر "ن الطيو" )160/2. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )606/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )181/1 والسيذجي "بغية الذلاي" )366/1. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )302/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 82/. 264

47 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ]ال قري 6[ وبابل. 40 أمحد با للىني بىنا أمحىند أبىنذ الع ىناس األن ىنار الس رسىنطي ن يل اإلسكةدرية ي عرا بابا ال قيل. جىنىنال مب ىنىنر للىنىن أ ل ىنىند ار بىنىنا احلسىنىنا الىنىنداين ومبكىنىنة للىنىن أ للىنىني ابىنىنىنىنا مىنىنىنىنا احلىنىنىنىنرمع ل ىنىنىنىند ار بىنىنىنىنا لبىنىنىنىنر املقىنىنىنىنرئ ابىنىنىنىنا اليف عر رىنىنىنىناء ومىنىنىنىنان مىنىنىنىنا ر ل ىنىنىنىنة املقرئع. د بالتيسص أل لبرو الداين لا أ ل د ار با سعيد الداين. 41 بد با أمحد با بد األن ار القرج. رو لىنا أ القاسىنم يلىنع بىنا ل ىند ار بىنا صىنذا وأ مىنروان ظاليل با بد با س يان. مىنىنان مقرئاىنىنا جمىنىناذ ا ا لاراىنىنا بىنىنالقراءات ولىنىنل شىنىنر سىنىنا للىنىن ىنىنيدي أ احلسا احل ر راءي نا. خامس ا: من قراء القرن السابع الهجري: 42 أمحد با مذس با ل د ار با بكر بىنا مىن ا م أبىنذ الع ىناس ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )473/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 173/. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )63/4. ي ة ىنىنىنىنر ابىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنار "التكبلىنىنىنىنة" )190/1 والسىنىنىنىنيذجي "بغيىنىنىنىنة الذلىنىنىنىناي" )393/1 وابا القاني "راوي از ت اس" )141/1. 265

48 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ن يل اس. الل خبي ال اشل بلىنده للىن أ احلسىنا لقيىنل بىنا بىند بىنا العقىنل جىنال بالسىن جقىنىنان القىنىنراءات وأ الذليىنىند هشىنىنا ابىنىنا الط ىنىنرالء. ومىنىنان مىنىنا املتقىنىندمع اس لإل راء. وجتذيدها وج در 600 هىن. - رمحل ار - ب اس بعد سةة جذ 43 أمحد با لتيآ با احلسا با ريىنا بىنا ر ىنرج أبىنذ رع ىنر وأبىنذ الع اس ال لةسي الاه. جال بالس لل أ ل د ار با رع ر با محيد. 601 هىن. شذال سةة - رمحل ار - بتلبسان جذ أمحد با بد با براهيم أبذ رع ر الىنخ يفشت القرج األيفر ر. 44 جال بالس لل أ س ال با ل د امللف با جل ة وأ يالد ي يد رج ة وبلمان ي قرئ القرآن. با ل د اجل ار الىن يف برواين أ مبسنيد احل يو 611 هىن. ص ر سةة - رمحل ار - بقرج ة جذ أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا احلسىنىنا بىنىنا ل ىنىند امللىنىنف أبىنىنذ رع ىنىنر ال ىنىنر 45 ي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا سىنىنىنعيد "الىنىنىنىنب غر ليفىنىنىن الىنىنىنىن يف بغر " )321/2 و"الغ ىنىنىنذن اليانعة" لل )ا 36 وابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )456/1 ي ة ىنىنىنىنر ابىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنار "التكبلىنىنىنىنة" )203/1 والىنىنىنىناه "جىنىنىنىناريم اإلسىنىنىنىنال " )310/13 وابا ناصر الديا "جذني املشت ل" )159/1. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )581/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )204/1 والاه "جاريم اإلسال " )310/

49 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الىنب رسي اليف قرجا يف رات الىن يف ب ر. جىنىنىنال بالسىنىنىن للىنىنىن أ احلسىنىنىنا بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا هىنىنىنايل ومىنىنىنان مقرئاىنىنىنا جماذ ا ا مت د ا را لالف ب لده. جذ - رمحل ار - مطل ربي ا ير سةة 611 هىن. 46 أمحىند بىنا ل ىند ار بىنا بىند بىنا حيىنى بىنا بىند بىنا بىند بىنا سيد الةاس با بد أبذ الع اس الييف ىنع ب ر األ ب ا اإلش يلي. جىنىنال بالتسىنىن السىنىن و ىنىنراءو يعقىنىنذ وابىنىنا ي ىنىنا واهةتىنىنع ولشىنىنريا رواية ما الشذاذ للىن رىنده ألمىنل أ احلسىنع سىنليبان بىنا أمحىند بىنا سىنليبان اللخبىنىنىني وجىنىنىنال بالسىنىنىن للىنىنىن أ بكىنىنىنر بىنىنىنا يلىنىنىنع بىنىنىنا صىنىنىناا وأ لبىنىنىنرو لي ال با بد با ل د الرمحا با يف ل يبة. جذ - رمحل ار - ا األو سةة 618 هىن. 47 أمحىنىند بىنىنا مالىنىنف بىنىنا يالىنىنو بىنىنا سىنىنعيد بىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا أبىنىنذ رع ر التنيي األ ب ا ي عرا بابا الس ق اء. جىنىنىنىنال بىنىنىنىنالقراءات ب يف ىني اسىنىنىنىنة للىنىنىنىن أ بكىنىنىنىنر بىنىنىنىنا للىنىنىنىني بىنىنىنىنا سىنىنىنىنةذن وبقرج ىنىنة للىنىن أ رع ىنىنر بىنىنا بىنىند بىنىنا حيىنىنى وب لةسىنىنية بالسىنىن للىنىن أ للىني سىنع بىنا يذسىنع بىنا رزل الءىنرير ومب رسىنية بقىنراءي نىنا للىن أ ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )365/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" )213/1 والاه "جاريم اإلسال " )535/13. ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )711/1 وابىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنار "التكبلة" 226/. 267

50 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي بد يفيل ذن وج در ب لده لإل راء ومان متقد ا ما للم القراءات. جذ - رمحل ار - بغرناجة بعد سةة 630 هىن. 48 أمحىنىند بىنىنىنا بىنىند بىنىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنىنا بىنىند بىنىنا ل ىنىند ار بىنىنىنا للي أبذ القاسم ال يف ىنليفذ اإلش يلي. جىنىنال بالسىنىن للىنىن أ احلسىنىنع بىنىنا ل يبىنىنة وحبىنىنرا نىنىنا للىنىن أ الع ىنىناس بىنىنا بىنىند بىنىنا مقىنىندا. جىنىنال لليىنىنل ابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف املرامشىنىني بعىنىن القرآن برواية ورل. جذ - رمحل ار - مبرامش رمءان سةة 657 هىن. 49 أمحىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند بىنا ل ىنىند ار بىنىنا هابىنت أبىنىنذ الع ىناس األن ار اإلش يلي. جىنىنال بالسىنىن ويصهىنىنا للىنىن أ احلسىنىنا بىنىنا رىنىنابر الىنىند ب اج وبقىنىنراء يفو احلىنرميع للىن أ احلسىنا بىنا بىند ابىنا احل يف ىنار وأ احلسىنع بىند بىنا لي ال با يف ل يبة وابةل أ لبرو يف لي ال. مان يا سةة 666 هىن. 50 سىنىنعد بىنىنا يىنىنالص بىنىنا م ىنىند بىنىنا ل ىنىند ار أبىنىنذ لبىنىنرو وأبىنىنذ ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنايل والتكبلىنىنىنىنىنة" )619/1 وابىنىنىنىنىنا يليىنىنىنىنىنل "ايت ار القد املعل " )ا. 120 ي ة ىنىنر ابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف "الىنىنايل والتكبلىنىنة" )466/1 والسىنىنيذجي "بغيىنىنة الذلاي" 338/. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )13/2. 268

51 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول لمجبان الل ذ شي. ر ل املشرل ص ة أبيل ولرض الشاج ية اا لا ظ ر لو لل ليس با جم يف لاي با سع ص ر ناظب ا الشاج. 269

52 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي املبحث الثاني: أسباب عدم استيفاء املعرفة والغاية لرتاجم قراء الىنىنىن األندلس. هىنىنىنىناا امل ىنىنىنىن الذ ىنىنىنىنذا للىنىنىنىن أهىنىنىنىنم األسىنىنىنىن ا اولىنىنىنىنت متابي بىنىنىنا معرىنىنة القىنىنىنراء لىنىند اسىنىنتي اء الىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر أ ت الك ار وياية الة اية وذلف لل الة ذ ا و متابىنىنىنىنىنل معرىنىنىنىنة القىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنىنار خبىنىنىنىنالا ابىنىنىنىنىنا أو : نىنىنىنىنابا الىنىنىنىناه يرا الرتارم. اجل ر الا جذس متابىنل معرىنة القىنراء الك ىنار للىن يىنرا وذلف أن الاه ا ت ر جىنىنىنرارمم ىنىنىنار القىنىنىنراء سىنىنىنو مبىنىنىنا ل للىنىنىن ذلىنىنىنف لةىنىنىنذان متابىنىنىنل ابتىنىنىنداء ا يىنىنل معرىنىنة املشىنىن ذريا مىنىنا «ىنىناامتىنىنا مقدمىنىنةمتابىنىنل بقذلىنىنل وأمىنىنده ال لىنىنىنىنىنىندان للىنىنىنىنىنىن القىنىنىنىنىنىنراء األليىنىنىنىنىنىنان أويل اإلسىنىنىنىنىنىنةا واإلجقىنىنىنىنىنىنان والتقىنىنىنىنىنىند متابيىنل جىناريم الط قات واألرمان«لل أنل جررم لكمجص ما القىنراء مما ليسذا لل شرطمتابل معرة القراء الك ار. اإلسال واملستبل - أن ابىنا هىناا امل ىن مىنا ذمرجىنل - باإلنا ة د يكذن ما األس ا اجلىنىن ر ه يق ىنىند اسىنىنتيعا ما ىنىنة جىنىنرارم القىنىنراء أو أنمتىنىنا يايىنىنة الة ايىنىنة ه ج ىنلةا مةىنىنل نسىنىنخة مكتبلىنىنة ز أن لىنىند اجلىن بىنىنايا األمىنىنريا رعلىنىنت أجذ ىنىنع املامذري. لا حلا با باألس ا "معرة القراء الك ار" )101/1. الاه األول )ا 14 وما بعدها ي جءىنب ا جىنرارم ىنراء لىندي ي ة ر امل 270

53 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول وأشىنىنار الىنىناه جي ىنىناتمتابىنىنل معرىنىنة القىنىنراء الك ىنىنار مة نيىنىنل الا سار لليل يرا جرارم القىنراء يىن ىنال آيىنر الط قىنة األو ما ال ابة «ؤزء هم الايا بىن يف ليفغةا أيفا م ىنذا القىنرآن رمىنا الةىن صىنىنل ار لليىنىنل وسىنىنلم وأيف يىنىنيفا لىنىنة م يف مىنىنا ب يف عىنىنيفده م يف لر انىنىنا وللىنىني م ارت األسىنىنىنىناني د بىنىنىنىنىنالقراءات ال يف عشىنىنىنىنىنر و ىنىنىنىنىند يف ىنىنىنىنىن يف القىنىنىنىنىنرآ يفن يىنىنىنىنىنص ه م مىنىنىنىنىنا ال ىنىنىنىنىن ابة مبعىنىنىناذ وأيف ريىنىنىند وسىنىنىناه مىنىنىنذ أ اي ىنىنىنة ول ىنىنىند ار بىنىنىنا لبىنىنىنرو بىنىنىنا العاا ولق ة با لامر ولكا ه جت ل بةىنا ىنراءهت م ولىنذ سىنقت أي ىنار هؤزء الس عةمبا ية غي ل لغيفت مخسع ر ء ا ا وار أللم«. و ىنىنال جر ىنىنة أبىن ىنان بىنىنا جغلىنىنو )ت 141 هىنىنىن»ولىنىنذز شىنىن رجل حلا تىنىنل ألنل ه جت ل بةا راءجل«. و ىنال جر ىنة امل ءىنل بىنا صىند ة الكىنذ )ت 161 هىنىن»مىنىنا ذا ما شرطمتابةا ولكا ذمرج ل للتبيي بيةل وبع امل ءل الء». و ىنىنال جر ىنىنة ليسىنىن بىنىنا سىنىنعيد الكلىنىن القىنىنرج )ت 390 هىنىنىن»وانقطعت رواياجل ووا أور جل أسذي أممجالل ونمةت ه أستذلو هىناا الءر لذ استذل ت جرارم ما جال بالروايات أو ب عءىن ا وه يةقىنل لةىنا جررم هلم الاه متابيل "جاريم اإلسال " و"املستبل " وأشرت ذلف احلذاشي لةد جذهيآ جرا م ما امل ا ر. الاه "معرة القراء الك ار" )125/1. الاه "معرة القراء الك ار" )249/1. الاه "معرة القراء الك ار" )276/1. 271

54 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي. جرل ل لخلمتا لدي جملداتهىنىنىنىناا )ت 414 هىنىنىنىنىن و ىنىنىنىنال جر ىنىنىنىنة أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا ريىنىنىنىندان ال غىنىنىنىندا جم ذل ز ي عرا والراو لةل أشد ر الة مةىنل ومىنا أبعىند هىناا لىنا ال ىندل مت تل لل ررة ولل رلبل د لال بعد ابا جماهد جسعع لا ا ما«.»وجىنىنذ و ىنىنال بعىنىند جر ىنىنة بىنىند بىنىنا سىنىن يان القىنىنصواين )ت 415 هىنىنىن أنىنىناا هىناه السىنةة مىنىنا ىنراء بغىندا احلسىنىنع بىنا ل ىند الذا ىنىند احلىنا اء«لعد للبةا مبا أ رأه«. «لت هاا أو ش ل لي ما شرطمتا وجىنررم الىناه لعلىني بىنا للىني بىنا شىنصان الذاسىنطي )ت 524 هىنىن لق ىنىنو وجىنىنررم بعىنىنده لعلىنىني بىنىنا للىنىني بىنىنا شىنىنروان اخليىنىناط )ت 619 هىنىنىن 4(»ذمرجىنىنل للتبييىنىن» يريىنىند التة يىنىنل للىنىن أن ابىنىنا شىنىنروان لىنىني مىنىنا بقذلىنىنل شىنىنىنرطمتابىنىنىنل الىنىنىنا ا ت ىنىنىنر يىنىنىنل للىنىنىن م ىنىنىنار القىنىنىنراء ووىنىنىنا أور جر تىنىنل بعىنىنىند جر ة ابا شصان للتشابل بع اظي با. جر ىنىنىنة لبىنىنىنر بىنىنىنا يذسىنىنىنع بىنىنىنا بىنىنىند ابىنىنىنا احلىنىنىنااء و ىنىنىنال الىنىنىناه «لىنت مىنا للبىنت أ ىن ادا جىنال للىن ابىنا القيسىني ال ىنقلي )ت 526 هىنىن 5( احلااء ووامت تل لسةل وراللتل«.. 725/. 709/. 727/. 920/. 924/ 272 الاه الاه الاه الاه الاه "معرة القراء الك ار" "معرة القراء الك ار" "معرة القراء الك ار" "معرة القراء الك ار" "معرة القراء الك ار" 4( 5(

55 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول وخيتلىنىنع هىنىناا ازنتقىنىناء لىنىنرتارمم ىنىنار القىنىنراء لةىنىند الىنىناه متابىنىنل معرىنىنىنة القىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنار لبىنىنىنىنا أور ه ابىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر متابىنىنىنىنل يايىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنة يىنىنىن اسىنىنىنتذلو متابىنىنىنل أمىنىنىنرب ىنىنىندر ممكىنىنىنا مىنىنىنا القىنىنىنراء سىنىنىنذاء املتقةىنىنىنع واملت دريا أو ما وام ي ىنال مطلىن متابىنل»وأجيىنت يىنل للىن يىنىنىنىنىن مىنىنىنىنىنا متىنىنىنىنىنا احلىنىنىنىنىنا ع أ لبىنىنىنىنىنرو الىنىنىنىنىنداين وأ ل ىنىنىنىنىند ار الىنىنىنىنىناه رمح بىنىنا ار ور ت للي بىنىنا حنىنىنذ الءىنىنعع«و ىنىنال يامتتىنىنل»وهىنىناا آيىنىنر مىنىنا يسىنىنر ار عىنىنل مىنىنا يايىنىنة الة ايىنىنة أظىنىناء ررىنىنال القىنىنراءات أويل الرواية والدراية مما للبتل حبسو ما جق يت وارت دت«. وجذس ىنىن ابىنىنا اجلىنىن ر ذلىنىنف ىنىنط أور جىنىنرارم لىنىنة مىنىنا الىنىنىنب ت بع أمانىنة نقل ىنم وو يف صىن يف عممجىن ا صا مىنة م با اهيىنىنل ونىنص للىن لىند معىنرت م مىنىنف رع ىنر أمحىنىند بىنا للىنىني ور ىندر بىنىنا ل ىند الىنىنرمحا اليبىناين واحلسىنىنا بىنا مالىنىنف واحلسىنىنا بىنىنا وىنىن ومحىنىندون بىنىنا أ سىنىن ل ورمحىنىنة بىنىنا مذسىنىن القىنىنرج وللىنىني بىنىنا بىنىند التنييىنىن وامل ىنىنارك بىنىنا احلسىنىنا بىنىنا هىنىنالل المجق ىنىني و بىنىند بىنىنا رىنىنام األندلسىنىني و بىنىند بىنىنا احلسىنىنع و بىنىند بىنىنا سىنىنيع بىنىنا للىنىني و بىنىند بىنىنا ل ىنىند ار بىنا احلكىنم الرىني و بىند بىنا القاسىنم الىنرار ون ىنرويل السىنيقلي ويذسىنع با للي با محدان وأ حيى ال طي ويصهم. 229/ 106/ 190/ 40/ "ياية الة اية" )3/1. ابا اجل ر "ياية الة اية" )408/2. ابا اجل ر "يايىنىنىنىنىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنىنىنىنىنة" )90/1 ي ة ىنىنىنىنىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىنىنىنىنىن ر 579/ 284/ 261/ 234/ 273

56 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي وجىنىنررم ابىنىنا اجلىنىن ر أي اءىنىنا لكمجىنىنص مىنىنا القىنىنراء جر ىنىنة مىنىنذر ي جقت ىنىنر للىنىن ذمىنىنر شىنىنيم وا ىنىند للبىنىنرترم لىنىنل ومىنىنالف جلبيىنىنا وا ىنىند مىنىنة م أمحىنىند با ال قر بىنا هذبىنان الطرسذسىني ال غىندا وأمحىند بىنا للىني بىنا بىند الشىنىنريع األن ىنىنار احلىنىنر وأمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا يعقىنىنذ واحلسىنىنع بىنىنا بد با أمحد املروذ وس ل بىنا بىند اجلىنال الكىنذ ول ىند ار بىنا بىنىنىنىند احلسىنىنىنىنا بىنىنىنىنا بىنىنىنىند اجلل ىنىنىنىناين ول ىنىنىنىند امللىنىنىنىنف بىنىنىنىنا بىنىنىنىند بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنا ال غىنىنىندا وللىنىنىني احلريىنىنىنىنر والقاسىنىنىنم بىنىنىنا ليسىنىنىن بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا يىنىنىنان األص اين و بد با أمحد با ظعان املدين ويصهم. مبا جررم ابا اجل ر ل ع القىنراء ذامىن ا را اسىنم شىنيخل قىنا مب بىند با لبران األيةسي الكىنذ أو اسىنم جلبيىناه قىنا مب بىند بىنا بىند بىنا يليىنل السىنكذين وجىنررم ل عءىن م مقت ىنىن ا را للىن يىنرا اظىنل ومةيتىنل سىنىنو 4( مف رمريا حيى با أمحد با سليبان اجلاامي اإلش يلي. ونقىنل ابىنا اجلىن ر لىنا الىنداين واهلبىنااين احلكىنم للىن أصىن ا بعىنىنىنىن الىنىنىنىنىنرتارم باجل الىنىنىنىنىنة قىنىنىنىنال جر ىنىنىنىنىنة بىنىنىنىنىند بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىند الىنىنىنىنرمحا بىنىنىنىنىنا. 401/ 340/ 232/ 178/ 152/ 134/ )249/1 )134/1 )88/1 "يايىنة الة ايىنة" )63/1 ي ة ر ابا اجلىن ر. 64/ 20/ 587/ 470/ 414/ 321/ )222/2. "ياية الة اية" ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )240/2. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )366/2. ي ة ر ابا اجل ر 274 4(

57 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول»و ىنىنىنال احلىنىنىنا ظ أبىنىنىنذ لبىنىنىنرو جم ىنىنىنذل ز أ ر مىنىنىنا هىنىنىنذ وز لىنىنىنل سىنىنىنكيف «ىنىنىنىنال الىنىنىنىنداين جر ىنىنىنىنة فتىنىنىنىنار بىنىنىنىنا أ جيىنىنىنىنار لةىنىنىنىندنا روايىنىنىنىنة«و ىنىنىنىنال «ىنىنال الىنىنداين جر ىنىنة وصىنىنيع احلبىنىنراو جم ىنىنذل ز ألرىنىنل«و ىنىنال»ن ىنىنل جر ىنىنة أمحىنىند بىنىنا احلسىنىنع الذاسىنىنطي املا ىنىناين جم ىنىنذل«و ىنىنال للىنىنىن ذلىنىنىنف احلىنىنىنا ظ أبىنىنىنذ العىنىنىنالء ىنىنىنال واملا ىنىنىناين هىنىنىناا جم ىنىنىنذل لةىنىنىند أهىنىنىنل 4( ال ةعة ه يرو لةل ما املعرو ع ز أبذ احلسا با شة ذذ«. جمبل ىنا - بىنفن الىنداين وبعىنده اهلبىنااين ه وج يد هىناه الةقىنذل - متابي بىنا بىنل جر ىنا يقت ىنرا للىن الرت ىنة لك ىنار القىنراءم ىنةي الىناه لقىنراء جماهيىنىنل ءىنالا لىنىنا لامىنة أهىنىنل ال ىنا مىنىنا يىنص املت ىنىندريا واملتقةىنىنع متابيىنل جىناريم اإلسىنال ويعءد ذلف ما مر ري ا ا مىنا أن الىناه جىنررم متابىنىنىنل معرىنىنىنة القىنىنىنراء واملسىنىنىنتبل لكمجىنىنىنص مىنىنىنا القىنىنىنراء الىنىنىنايا ه يىنىنىنامرهم الك ار ا ت ا ا را مةل لل هلة مام ار القراء سو. ثاني اااا: لىنىنىند و ىنىنىنذا ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر للىنىنىن نسىنىنىنخة مكتبلىنىنىنة مىنىنىنامتىنىنىنا ج قات القراء أل لبرو الداين. ولالف زئل أور ها يبا يلي جر ىنة الىنداين»متىنا ج قىنات ما ذمره ابىنا اجلىن ر لىنا الكتىنا /. 292/. 359/. 50/ 275 ابا اجل ر ابا اجل ر ابا اجل ر ابا اجل ر "ياية الة اية" "ياية الة اية" "ياية الة اية" "ياية الة اية" 4(

58 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي بابىنىنىنىنل لعلىنىنىنىني أظ ىنىنىنىنر عبيعىنىنىنىنل«القىنىنىنىنراء أربعىنىنىنىنة أسىنىنىنىن ار ل ىنىنىنىنيم ي يدل ذلل لل لد و ذ ل لل الكتا مكتبالا. متىنىنو التىنىناريم وجىنىنرارم األندلسىنىنيع لىنىنا جعىند الةقىنىنذزت الىنىنذار ي 2 ج قىنات القىنراء للىنداين والىن ه يىنامرها ابىنا اجلىن ر متا متابل ياية الة اية. امل ا ر ما شارات جدل للىن نىندري ن يف سىنممتىنا ما جءبةتل بع 3 يىنىن ذمىنىنىنر أمحىنىند الىنىنىنىن يف بق ر ج قىنىنات القىنىنىنراء للىنىنداين مةىنىنىنا رمىنىنا متقىنىنىند )ت 1041 هىنىنىنىنىن يىنىنىنىنرب جلقيىنىنىنىنل رسىنىنىنىنالة مىنىنىنىنا صىنىنىنىنديقل بىنىنىنىند بىنىنىنىنا يذسىنىنىنىنع لاشىنذراء الىنر ىناج سىنةة مؤريىنة املرامشي ومان ية ا باملغر مثىنىنان وهالهىنىنىنع وألىنىنىنع والىنىنىنبقر ية ىنىنىنا مقىنىنىنيم يذم ىنىنا بالشىنىنىنا يطلىنىنىنو ج قىنىنىنىنات القىنىنىنىنراء للىنىنىنىنداين ونىنىنىنىنص ذلىنىنىنىنل «مةىنىنىنىنل نسىنىنىنىنخة مىنىنىنىنامتىنىنىنىنا املىنىنفمذل مىنىنا سىنىنيدنا ومذزنىنىنا أن يت ءىنىنل لليةىنىنا بكتىنىنا ج قىنىنات القىنىنراء لإلما احلا ظ الداين ذ لي لةدنا مةل نسخة«. ي ر أنل و ع لل نسخة أوىف ممىنا و ىنع لليىنل ابىنا وأما الاه ج قىنات القىنىنراء للىنداين بدزلىنىنة مىنا ا ذمىنىنره - آناىنىنا - اجلىن ر مىنىنامتىنىنا متابيل جاريم اإلسال واملسىنتبل لىنىنبنيبذلة مىنا ما أن الاه جررم ابا اجل ر "ياية الة اية" )505/1. ي ة ر ما هىناا ال ىن لةىند احلىندي لىنا ن ىنذامتىنا "ج قىنات القىنراء" للداين الذار ي متو التاريم والرتارم. املقر "ن الطيو" )474/2. 276

59 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول جىنرا م لىنا القراء الايا ه يرترم هلىنم ابىنا اجلىن ر ونقىنل الىناه بعىن متا الداين ونص لل ذلف. ثالث اا: لىنىند و ىنذا ابىنىنا اجلىن ر للىنىن نسىنخة مكتبلىنة مىنىنامتىنىنا معرة القراء الك ار للاه. يىنىن يىنىنالمتىنىنا ابىنىنا اجلىنىن ر مىنىنا لىنىند لىنىني بقليىنىنل مىنىنا جىنىنرارم متابىنىنل معرىنىنة القىنىنراء الك ىنىنار مىنىنة م القىنىنراء الىنىنايا جىنىنررم هلىنىنم الىنىناه وهم لدي راء ما األندل لطية با سعيد با ل د ار األندلسي اليفق ي )ت 409 هىن. 1 بىنىند بىنىنا أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا سىنىن ل األمىنىنذ الطليطلىنىني )ت حنىنىنذ هىن. اإلش يلي )ت 536 هىن. أمحد با ل د ار با رابر األر 3 ت با يلع ال لةسي )مان يا حنذ 540 هىن. 4 رابر با بد با نا با سليبان احلءرمي اإلش يلي )ت 596 هىن. 5 للي با براهيم با للي التنيي الغرناجي ابا ال اا )ت 604 هىن. 6 األشي )ت 662 هىن. أبذ بكر با ش ا با يذسع الىنب را 7 ج عة ار بلخل لد هم اهةان وأربعذن. ذمرهم قآ "ياية الة اية" )31/1 اللؤلؤي. )955/2 )975/2 "معرة القراء الك ار" )725/2 ي ة ر الاه. 1320/ 1137/ 1094/ 1014/ 277

60 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي و ىند جىنررم الىنداين متابىنل لعطيىنة الق ىني املىنامذر ووىنا ه يىنرترم لل ابا اجل ر لعد وذل لل نسخة مكتبلة مامتا يف الداين والاه. ابع ا: لىند و ذ بىنا للىن بعىن م ىنا ر جىنرارم األندلسىنيع مىنا القراء ويصهم. وي ىنىنىنىنىنر ذلىنىنىنىنىنف بذنىنىنىنىنىنذ لةىنىنىنىنىند معىنىنىنىنىنان الة ىنىنىنىنىنر يبىنىنىنىنىنا جءىنىنىنىنىنبةل امل ىنىنىنىنىن السىنىنىنىنابآ املتءىنىنىنىنبا جىنىنىنىنرارم رلىنىنىنىنة مىنىنىنىنا القىنىنىنىنراء األندلسىنىنىنىنيع املت ىنىنىنىندريا ومىنىنىنىنا صىنىنىنا يف و جىنىنىنرا م مىنىنىنا أي ىنىنىنار أيفي ىنىنىناهم لىنىنىنام ىنىنىنار املقىنىنىنرئع رمىنىنىناام وجتلبىنىنىنا م ىنىنار القىنىنراء للىنىني م ءىنىنالا لىنىنا لةىنىناويا مؤل ىنىناهتم الدالىنىنة للىنىن مىنىنامت م هىنىناا ال ا ورسذن أ دام م يل. ويعءد ذلىنف مىنا أشىنار ليىنل الىناه جر ىنة أ يىنان الغرنىناجي»وو لذ أنل ن ر هاا الكتا وأصل يل ورا يىنل جىنرارم الىنة»وذمره أبذ لبىنرو الىنىنبقرئ أهةاء جررىنبة لطية الق ي ال ابا بشكذال ونقىنىنىنل مىنىنىنامت ىنىنىنل لةىنىنىنل متىنىنىنا ج قىنىنىنات الىنىنىنىنبقرئع لىنىنىنل«. "ال ىنىنىنلة" )67/2 متابل. الداين لىنىندي نسىنىنم ولىنىنم جيفىنىنر جر ىنة لطيىنىنة الق ىنىني - مىنا ىنىنراء الط قىنىنة العاشىنري - "معرىنة القىنراء الك ىنار" نسىنخة مكت ىنة رامعىنة اإلمىنا يطي ىنة لكتىنا الىناه 58 /أ 84 /أ ونسىنىنىنىنىنىنخة مكت ىنىنىنىنىنىنةمىنىنىنىنىنىنذبريلي )ل بىنىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنىنا سىنىنىنىنىنىنعذ )ل )ل/ 107 /أ ونسخة الرباط )ا. 283 ونسخة باري 22 ما هاا ال. ي ة ر )ا 278

61 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ما الك ار انل ما هاا املع أي اءا«ي شىناري ري تىنل بىنفن يتىنذ هىنراءمتابىنل معرىنة القىنراء الك ىنار مىنا لىنل اجىنة وملىنا بىنرتارم القىنراء الك ار املت دريا ما راء األندل ويىنصهم ممىنا ه يقىنع الىناه للىن أي ارهم وجرا م. خامس ا: لد ر لت با لألندل. بىنىنىنالة ر لةايىنىنىنة الىنىنىناه وابىنىنىنا اجلىنىنىن ر باحلىنىنىندي لىنىنىنا ر الهتبىنىنىنا وجل با للعلم بت يل مسرتسل ان أيا مة بىنا ه ير ىنل األنىندل وج ير أه اهتم وجرا م عم ي ص ما الشىنيذن املت ىندريا مىن لىنة ظىناهري لشيذي م ما األندل مقارنة ب قية الشيذن ما األم ار األير. ويعءىنىند ذلىنىنىنف لىنىند امتبىنىنال أي ىنىنىنار القىنىنىنراء املىنىنرترم هلىنىنم املعر ىنىنىنة والغاية ما راء األندل مبا مر ال ىن ري ا ىنا وز ريىنو أن لىند اج ىنىناهلبا امل اشىنىنر بىنىناملرترم لىنىنل أو مبىنىنا أيىنىنا لةىنىنل ي سىنىن م از ت ىنىنار للىنىن جر تل مبا جءبةتل امل ا ر املتا ة أمام با ونمان ن ا را يس ا صا. و ىنىنىند ذمىنىنىنر ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر يامتىنىنىنةمتابىنىنىنل األرذبىنىنىنة للىنىنىن املسىنىنىنائل التربي ية ما يشص لىند اجتىنل بشىنكل مىناا مبىنا الغىنر اإلسىنالمي - األندل واملغر حتديىنادا - مىنا أسىنانيد وجىنرل ىنرج لب ىنا متابىنل الاه "معرة القراء الك ار" )1472/3. ي ة ىنر مىنا هىناا ال ىن لةىند احلىندي لىنا أهىنرمتىنو التىناريم واملشىنيخات هراء جرارم القراء. 279

62 ا) تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي الةشىنر يىن ىنال»وين أل سىنم بىنار جعىنا أين لىنذ م اكةىنت مىنا اخلىنروج مىنىنا هىنىناه ال لىنىندي الىنىن أ ل مت ىنىنا خلررىنىنت لىنىنيكم ز يىنىنصمم ليؤيىنىنا لىنىنت هىناا العلىنم الشىنريع الع يىن الىنا ز أللىنم أ ىن ادا اليىنذ للىن ورىنل األرض يعرىنل ز مىنا ىنىنرأه للىني «لىنىنم يتطىنرل الطىنرل واألسىنانيد الىن مىنان يقىنرأ بىنا أهىنل األنىندل واملغىنىنر ويىنصهم - وز رالىنذا - لىنا نىنا مبءىنبا متا التعريع أل لبىنرو الىنداين والىن ج عىنرا بالعشىنر الةا عيىنة ويطلىنآ للي ىنىنا أهىنىنل املغىنىنر العشىنىنر ال ىنىنغص وهىنىني جشىنىنتبل للىنىن روايىنىنات لىنىنا نىنىنا ليسىنىنت التيسىنىنص والةشىنىنر و ىنىنا روايىنىنة ظاليىنىنل بىنىنا رع ىنىنر بىنىنا أ ممجص األن ار ورواية س ال با بد با املسيو. ا سىنىنا لىنىنل جعلىنىنآ ونقىنىنل ابىنىنا اجلىنىن ر لىنىنا أ يىنىنان الغرنىنىناجي نقىنىنالا ن ي وهيآ مبا جءىنبةلمتىنا التعريىنع للىنداين ون ىنل»وهىنل هىناه املخت ىنرات ال بفيد الةاس اليذ مالتيسص والت ىنري والعةىنذان والشىناج ية بالةسىن ة ملىنا اشت ر ما راءات األئبة الس عة ز ن ر ما ممجر ويفطري ما طر ويةشىنىنىنف ال رولىنىنىنىني ىنىنىنال يىنىنىنىنر ز ممجىنىنىنىنل الشىنىنىناج ية والعةىنىنىنىنذان يعتقىنىنىنىند أن "أرذبة اإلما ابا اجل ر لل املسائل التربي ية" )ا. 169 ي ة ىنىنر ال ىنىنذرليلي "الت ىنىنري" )ا 31 ومحيتىنىنذ " ىنىنراءي اإلمىنىنا نىنىنا لةىنىند املغاربىنىنىنىنة" )239/7 وولىنىنىنىند أبىنىنىنىناه "جىنىنىنىناريم القىنىنىنىنراءات املشىنىنىنىنرل واملغىنىنىنىنر " )ا 268 والىنىنىنىنذا "الدراسىنىنىنىنات القرآنيىنىنىنىنة بىنىنىنىناملغر " )ا 56 وحبىنىنىنىن ولليلي "العشر الةا عية وامتدا اهتا اجل ائر". 135 ي ة ر الداين "التعريع" )ا

63 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الس عة ذري هاا قا ومامىنان لىنل اجرىنالع للىن هىناا ال ىنا رأ أن هايا الكتابع وحنذ ا ما الس عة مةغ ىن ة ما يف أ يف ماء و رجىن بة بىن يف باء«. وأنىنىنىناا»وهىنىنىناا نىنىنىنا اإلمىنىنىنا الىنىنىنا يقىنىنىنرأ أهىنىنىنل املغىنىنىنر بقراءجىنىنىنل اشىنىنىنت ر لةىنىنىنل هىنىنىناه الكتىنىنىنو املخت ىنىنىنري ورل و ىنىنىنالذن ولةىنىنىند أهىنىنىنل الةقىنىنىنل اشىنىنىنت ر لةىنىنىنىنل جسىنىنىنىنعة ررىنىنىنىنال ورل و ىنىنىنىنالذن وظاليىنىنىنل بىنىنىنا رع ىنىنىنر وأبىنىنىنىنذ ي ليفيد وابا ار وياررة واألصبعي ويف مر يف والىنب سي ر. وهكاامل ما ما با ي السىن عة ىند اشىنت ر لةىنل رواي يىنص مىنا هىنىناه املخت ىنىنرات كيىنىنع يلغىنىن نقل ىنىنم ويقت ىنىنر للىنىن اهةىنىنع وأ م يىن ىنة وش ذا لايةف اإلهةىنع للىن رقائ بىنا ومل ىنم أيىناوا لىنا شىنيم وا ىند ومل م نابطذن هقات وأيءا قدمان رمان هؤزء السىن عة مىنا أئبىنة اإلسىنال الةىنا لع القىنىنىنىنراءات لىنىنىنىناه ز حي ىنىنىنىنذن ووىنىنىنىنا رىنىنىنىناء مقىنىنىنىنرئ ايتىنىنىنىنار هىنىنىنىنؤزء وظ ىنىنىنىناهم يف سلىنىن بعىنىن الةىنىناس و ىنىنر اهلبىنىنم و را ي ار أن يىن يف ىنة قص العلىنىنم ا ت ىنىنروا ول يفك لل الس عة ا ت روا ما الس عة لل ن ر يسص مة ا. انت «. لىنىنىنىنىنىنىناا ىنىنىنىنىنىنىنان للعشىنىنىنىنىنىنىنر الةا عيىنىنىنىنىنىنىنة أسىنىنىنىنىنىنىنانيدها وجر ىنىنىنىنىنىنىنا ومدارسىنىنىنىنىنىنىن ا ومؤل اهتىنىنا وشىنىنرو ا وألالم ىنىنا وه يسىنىنتذلو الىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر املعرىنىنىنىنة والغايىنىنىنىنةمىنىنىنىنل مىنىنىنىنا يت ىنىنىنىنل بىنىنىنىنا مىنىنىنىنا جىنىنىنىنرارم وحنذهىنىنىنىنا لعىنىنىنىند اج ىنىنىنىنال ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر "الةشىنىنىنر" )121/2 ومىنىنىنا بعىنىنىندها. وي ة ىنىنىنر ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر "مةنيىنىنىند املقرئع" )ا 102 وما بعدها. 281

64 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي القىنىنىنراءات بطىنىنىنرل العشىنىنر الةا عيىنىنة مكتبلىنىنىنة ولىنىند و ذ بىنىنىنا أسىنىنىنانيد ا مىندارس اإل ىنىنراء باألنىندل واملغىنىنر ويص ىنا املبتىنىند للىن أهرهىنا ال علىنىني ل رنا احلانر. ما ل ر الداين سادس ا: ايتالا الةسم اخلطي ىنة لكتىنو جىنرارم القىنراء وايىنتالا ج عاهتا ج ا عا لالف. هىنىناا املذنىنىن هالهىنىنةمتىنىنو متمجىنىنلمتىنىنو جىنىنرارم القىنىنراء وسىنىنفجةاول املط ذلة واملتداولة وهي األول: معرة القراء الك ار للاه. الثاني: ياية الة اية زبا اجل ر. الثالث: ااية الغاية للطرابلسي. فمىنامتىنا معرىنة القىنراء الك ىنار قىند ج ايةىنت نسىنخل اخلطي ىنة ج ايةاىنا نسىنىنىنىنخل اخلطي ىنىنىنىنة متمجىنىنىنىنل مر لىنىنىنىنة أن بعىنىنىنىن ظىنىنىنىناه ا را ويعىنىنىنىنذ سىنىنىنىن و ذلىنىنىنىنف الىن م ت ىنت متذسطة ما مرا ل ج ةيع الاه لكتابل مةسىنخة الربىناط آيرها. 726 هىن وللي ا يا امل ةاع ل سةة ج عىنىنىنىنىنىنىنة مؤسسىنىنىنىنىنىنىنة الرسىنىنىنىنىنىنىنالة التبىنىنىنىنىنىنىنا ققىنىنىنىنىنىنىني الكتىنىنىنىنىنىنىنا يىنىنىنىنىنىنىن أ التىنىنىنىنىناريم املىنىنىنىنىنامذر وهىنىنىنىنىنذ جىنىنىنىنىناريم و ىنىنىنىنىناي أ ىنىنىنىنىند احلانىنىنىنىنىنريا لسىنىنىنىنىنباع الةسىنىنىنىنىنخة للىنىنىنىنىن م ىنة ا وهىنذ ريىنا الىنديا أبىنذ بكىنر بىنا يذسىنع املىن الشىنا عي )ت 726 هىنىن. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )184/1. ي ة ر الاه "معرة القراء الك ار" نسخة الرباط )ا

65 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول يلىنذ الكتىنا مىنا جىنرارم ممجىنصي جقىنار لل نسخة الرباط أصالا ب صوت اخلبسىنىنبائة جر ىنىنة أنىنىنا ا الىنىناه للكتىنىنا بعىنىند الةسىنىنخة املىنىنامذري لىنىنخل لىنىند الرتارم نسخة الرباط )734 جر ىنة بيةبىنا ي ىنل لىند ها نسىنم أيىنر ن يف سم اسطة ذل وباري ويص ا. )1269 جر ة مبا لىنىنىنىند الىنىنىنرتارم بىنىنىنىنع الةسىنىنىنم اخلطي ىنىنىنىنة الت ىنىنىنىنايا ال ىنىنىناهر ونىنىنىنا ةا املقارنىنة لكتا معرة القىنراء الك ىنار ىنان مثىنة م ىنر ايىنتالا آيىنر يىنربر متابىنل بعىند الة ىنر يىنل وجةقي ىنل املذانىن بية ا وهذ حترير الىناه لىن ع بداية جفلي ل. وذلف كمجل براري متفيري ما الكتا مقارنة مبا أه تل جر ىنىنة أ بىنىنامعىنىنو مىنىنا ذلىنىنف - للىنىن سىنىن يل املمجىنىنال - مىنىنا ور «لىنت ج عىنة بىنصوت ىنال الىناه مبىنا يىن - رنىني ار لةىنل - أ بىنىنامعىنىنو أ ىنىنرأ مىنىنا أ بكىنىنر ولبىنىنر وبعىنىنيفد هىنىناا بىنىنا اسىنىنتخلع الةىنىن صل ار لليل وسلم أ بيا بل استخل يف ع أبا بكر للىن ال ىنالي و ىند ىنال صىنىنل ار لليىنىنل وسىنىنلم )يىنىنؤ القىنىنذ أ ىنىنرؤهم لكتىنىنا ار... احلىنىندي 4( وهىنىناا م شىنىنكل«و ىنىنر ر الىنىناه هىنىناا املذنىنىن يبىنىنا بعىنىند نيىنىناء الىنىنةص ي ة ر الاه "معرة القراء الك ار" )15/1 ج عة بصوت. ككىنىنا مال ىنىنة ذلىنىنف بذنىنىنذ ذاشىنىني ال ىنىن ات مىنىنا ج عىنىنة اسىنىنطة ذل ي ابل القىنآ. جيىنار آلىن ىنذزج بىنع الةسىنم اخلطي ىنة ويال ىنظ القىنارئ أن بع ايتال ات الة سم متمجل براري فتل ة للكتا. أيررل مسلم ص ي ل دي رم )673. ي ة ر الاه "معرة القراء الك ار" )31/1 ج عة بصوت (

66 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي مبىنا ج عىن يف اسىنطة ذل والريىناض «و أ ريىنو لىنا هىناا اإليىنرا بىنفن الةىن صىنىنىنىنل ار لليىنىنىنىنل وسىنىنىنىنلم اسىنىنىنىنتخلع ال ىنىنىنىنديآ للىنىنىنىن ال ىنىنىنىنالي ليسىنىنىنىنتقر الة ذس أهليتل للخال ة الكرب ذ ال الي أهم الديا«. ونشر. أمحىند يىنان حبمجاىنا بعةىنذان ه ي ةشىنر ج قىنات القىنراء للىناه مامالا سل ا يل الءذء لل ايتالا لد الرتارم مل ج عىنة مىنا ج عىنىنىنات الكتىنىنىنا ج ا عىنىنىنا زيىنىنىنتالا الةسىنىنىنم اخلطي ىنىنىنة املعتبىنىنىندي مىنىنىنل مة ىنىنىنا لل دي وهذ مما ق آ الكتا وج عت ل ما أرذ ج عىنات الكتىنا مبا أشرت ذلف مذن متقد ما هاا ال. وأمىنىنا متىنىنا يايىنىنة الة ايىنىنة ىنىنذ ا يىنىنر ىنىند جعىنىند ت نسىنىنخل اخلطي ىنىنة وامتار لا سابقل بذرذ نسخة مةلمت ا امل ىنةاع وهىني م تىنذري جةت ىني جرارم را العع أهةاء جر ة للم الديا للي با بىند بىنا ل ىند ال بد السخاو )ت 643 هىن. وللكتىنا نسىنم يطي ىنة أيىنر جت ىناوت نىن ط ا و ت ىنا ز أن أ و ج عىنات الكتىنا الىن التىن بىنا املستشىنرل ج. بررسرتاسىنر جءىنبةت ازلتبىنا ي ة ىنىنىنىنىنىنر الىنىنىنىنىنىنىناه "معر ىنىنىنىنىنىنىنة القىنىنىنىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنىنىنىنار" )113/1 ج عىنىنىنىنىنىنىنة اسىنىنىنىنىنىنىنطة ذل )56/1 ج عة الرياض. نشىنىنىنره جملىنىنىنة جمبىنىنىن اللغىنىنىنة العربيىنىنىنة األر ين العىنىنىند السىنىنىناب واألربعىنىنىنذن سىنىنىنةة 1994 )ا 87 وما بعدها. مبىنىنىنا جةىنىنىناول. أمحىنىنىند يىنىنىنان املذنىنىنىنذع مب يىنىنىند مىنىنىنا الت ىنىنىنيل مقدمىنىنىنة حتقيقىنىنىنل للكتا )25/1 ج عة الرياض. وهي ذظة املكت ة البذ ية باملديةة املةذري برم )

67 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول للىنىنىن نسىنىنىنخة يىنىنىنص مكتبلىنىنىنة ملي ىنىنىنة بالسىنىنىنقا والطبىنىنىن خىنىنىنرج الكتىنىنىنا ملي ىنىنىنا بالت ىنىنىن يع ومذانىنىنىن ال يىنىنىناض للىنىنىن يىنىنىنص مىنىنىنا أرا ه مؤل ىنىنىنل ريىنىنىنم ورىنىنىنذ لىنىنىندي نسم يطي ة للكتا مامذري ارس املخطذجات مةا رما م كر. جىنىنذا ظ ىنىنذر ج عىنىنات رديىنىندي للكتىنىنا أرذ هىنىنا وأنىنىن ط ا ج عىنىنة ار اللؤلىنىنىنؤي القىنىنىنىناهري يىنىنىنىن التبىنىنىنىند قق ىنىنىنىنا للىنىنىنىن سىنىنىنىن نسىنىنىنىنم يطي ر ىنىنىنىنة للكتا داها ال أشرت لي ا آناا خبا امل ةاع. وأمىنىنامتىنىنا اايىنىنة الغايىنىنة لىنىنل نسىنىنختان يطيتىنىنان - حبسىنىنىنو مىنىنىنا و ىنىنىنت لليىنىنىنىنىنىنىنل - مكت ىنىنىنىنىنىنىنة األو ىنىنىنىنىنىنىناا العامىنىنىنىنىنىنىنة ب غىنىنىنىنىنىنىندا و ار الكتىنىنىنىنىنىنىنو امل ىنىنىنىنىنىنىنرية 5( 4( بالقىنىنىناهري وج ىنىنىن الكتىنىنىنا ج عىنىنىنة وا ىنىنىندي - يبىنىنىنا أللىنىنىنم - ا ت ىنىنىنر ي ىنىنىنا الىنىنىنب قآللىنىن نسىنىنخة بغىنىندا وهىنىني ز لىنىنذ مىنىنا سىنىنقا وجبىنىن كىنىنان يىنىنرتك مذانىنىن ال يىنىناضمبىنىنا هىنىني و بعىنىن املذانىنىن يىن ىنتم الىنىنةص مىنىنا أصىنىنل الكتىنىنا وهذ ياية الة اية ولعلل ه يقع لل نسخة القاهري. ي ة ىنر "معنيىنم التىناريم الىنرتا اإلسىنالمي مكت ىنات العىناه" )3206/5 و الجة "ياية الة اية زبا اجل ر " )10/1. )الرسالة العلبية. بىنراهيم لبىنرو بىنا ل ىند ار 1438 هىنىن بت قيىنآ أ صىندرت ىنديمجاا لىنا أربعة جملدات. ي ة ىنىنىنىنىنىنىنر " ىنىنىنىنىنىنىنرس املخطذجىنىنىنىنىنىنىنات العربيىنىنىنىنىنىنىنة مكت ىنىنىنىنىنىنىنة األو ىنىنىنىنىنىنىناا العامىنىنىنىنىنىنىنة بغىنىنىنىنىنىنىندا " )273/4 و"معنيم التاريم الرتا اإلسالمي مكت ات العاه" )1733/3. ي ة ر " رس الكتو العربية بدار الكتو امل رية" )271/8. أن الكتىنا صىندر لىنا الىنىنبكت ة مذنىن متقىند مىنا هىناا ال ىن أشىنرت 1431 هىنىنىنىن بت قيىنىنىنآ أ.. لبىنىنىنر بىنىنىنا ل ىنىنىند السىنىنىنال بىنىنىنصوت سىنىنىنةة الع ىنىنىنرية جدمر ( 5(

68 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي املبحث الثالث: أثر كتب التاريخ واملشيخات يف إثراء تراجم القراء. ما يالل اجتاهع اهةع هاا امل ويةت م احلدي متىنىنىنىنىنو األول: الرت ىنىنىنىنىنة للقىنىنىنىنىنراء الىنىنىنىنىنايا ه يىن ىنىنىنىنرترم هلىنىنىنىنىنم ا تجاااااا األول ما هاا ال. امل جرارم القراء وا بيانل م الا جىنرا م الىنذار ي ا تجا الثاني: هراء جرارم القراء مبىنا ه يىن امر متو جرارم القراء. ويشبل ذلف الةقاط التالية 1[ بسا احلدي لا صلت م بالقراءات. 2[ ذمر مؤل اهتم. 3[ الت ري بفظاء مؤل اهتم. حتديد جذاريم و ياهتم. 4[ متو جرارم القراء امل قذ ي. ظ جرا م الذار ي 5[ جرا م ما أيطاء. 6[ ج ي ما و وأشىنىنص - ىنىنل ال ىنىندء بىنىنايرا أممجلىنىنة لكىنىنل نقطىنىنة مىنىنا الةقىنىناط املىنىنامذري - بىنفن املق ىنذ مىنا ذلىنف متىنا مق ىنذ متىنايف مقدمىنة ال ىن ما ذمرجل ىنىن اإلمىنامع احلىنا ع الىنىناه وابىنا اجلىنىن ر و ىنظ ر ذ ىنىنا الع يبىنة جىنىنىنرارم السىنىنىنا ي القىنىنىنراء األلىنىنىنال حبسىنىنىنو مىنىنىنا و ىنىنىنا لليىنىنىنل مىنىنىنا م ىنىنىنا ر ية ىنىنىنا ولي استدرااما للي با أو جعق ا ا هلبا - معاذ ار - أو جقليالا ممامت اه. 286

69 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ] 1 بسط الحديث عن صلتهم بالقراءال: لكتو التاريم واملشيخات وحنذها أهر ظىناهر هىنراء جىنرارم القىنراء مبىنا ه يىنىنامر جىنىنرا م الىنىنذار ي متىنىنو جىنىنرارم القىنىنراء وهىنىني شىنىنارات يسىنىنصي وجعقي ات لطي ة ي كبل ما ور جر ة ال عليفم متو جرارم القراء. مىنىنا ذلىنىنف مىنىنا ذمىنىنره الق طىنىني جر ىنىنة بىنىند بىنىنا سىنىنعدان الكىنىنذ الءرير )ت 231 هىن «ايتار لة سل سد لليل األصىنل وال ىنرع«بيةبا وص ل ابا اجل ر بقذلل»ولل ايتيىنار ه خيىنالع يىنل املشىن ذر«وال رل بع الع ارجع باع. وجىنىنىنىنررم ابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر ألمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا بىنىنىنىند بىنىنىنىنا أ احل ىنىنىنىنا اجل يف ىنىنىنىنىنيفديل 4( ال ني ىنىناين األندلسىنىني )ت 405 هىنىنىن وه يىنىنامر أ ىنىنادا مىنىنا جالميىنىناه وذمىنىنر ابا بشكذال والاه مىنة م أمحىند بىنا رشىنيخل التغلىن ال نيىناين و بىند بىنا ي ة ر لل س يل املمجال مقدمة حتقيآ "رام أسانيد ابا اجل ر " )ا 27 "رىنام أسىنانيده" وه لدي نقاط هامة را ها ابا اجلىن ر ي أشار القآ الغايىنىنة شىنىنيذيل الىنىنايا ه يىنىنرترم هلىنىنم "يايىنىنة الة ايىنىنة" مىنىنامر بعىنىن يىنىنامرها جىنىنرارم شىنىنيذن آيىنىنريا والتة يىنىنل للىنىن مسىنىنائل لطي ىنىنة ه يىنىنامرها وازست انىنىنة يص متابل املامذر. " ن اه الرواي" )140/3. الق طي "ياية الة اية" )143/2. ابا اجل ر ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )111/1. وأر ن ابا بشكذال و اجل سةة 405 هىن وهي لةد ابا اجل ر سةة 404 هىن (

70 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي. القاسم با شعلة الءا جر ىنىنة ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنا رجىنىنذن األن ىنىنار أنىنىنل وذمىنىنر ابىنىنا األبىن ىنار جىنىنىنىنىنامري ياجىنىنىنىنىنل بكتىنىنىنىنىنا لةىنىنىنىنىنل رو لىنىنىنىنىنا أ لبىنىنىنىنىنرو الىنىنىنىنىنداين و ىنىنىنىنىند»ويقال ن هىناا الكتىنا هىنذ أول مىنا أل ىنل أناا احلا ظ ما جفلي ل م ىنىنىندر متقىنىنىند وهىنىنىني أبىنىنىنذ لبىنىنىنرو«وه أ ىنىنىنع للىنىنىن هىنىنىناه اإلشىنىنىناري حتديىنىند لىنىنرض التسلسىنىنل التىنىنارخيي ملؤل ىنىنات الىنىنداين وهلىنىنا أهىنىنر م بىنىنة ازيتيارات واملااهو ز خي. «ىنرأ جر ة أ ىنة بىنا حيىنى الىنرليت )ت 591 هىنىن و ال ابا اجل ر لليل للي با رابر با للي الىندباج«وه يىنامر مىنا ىنرأ لليىنل يىنصه وظ ىن جالميىنىناه قىنىنال»مىنىنة م املقىنىنرئ ال انىنىنل أبىنىنذ بكىنىنر الغرنىنىناجي جر تىنىنل بعىنىن وأبىنىنىنذ بىنىنىند يل ىنىنىنذن املرسىنىنىني وأبىنىنىنذ القاسىنىنىنم بىنىنىنا بقىنىنىني وأبىنىنىنذ احلسىنىنىنا القىنىنىنرج والقانىنىنىنيان أبىنىنىنذ الىنىنىندباج واحلىنىنىنا ظ أبىنىنىنذ بىنىنىند ل ىنىنىند ار بىنىنىنا احلسىنىنىنا القىنىنىنرج 4( بد وأبذ سليبان ابةا ذط ار«. وجىنررم ابىنا ل ىند امللىنف ألمحىند بىنا احلسىنع األن ىنار األشىن لي الءىنرير جر ىنىنىنىنة ا لىنىنىنىنة مشلىنىنىنىنت أظىنىنىنىناء شىنىنىنىنيذيل وجالميىنىنىنىناه ور الجىنىنىنىنل و مامتىنىنىنىنل وج ىنىنىنىندره ي ة ىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنا بشىنىنىنىنىنكذال "ال ىنىنىنىنىنلة" )96/1 والىنىنىنىنىناه "جىنىنىنىنىناريم اإلسىنىنىنىنىنال ". 675/9( ابا األب ار "التكبلة" )140/3. ابا اجل ر "ياية الة اية" )334/2. الغرناجي "صلة ال لة" )57/ (

71 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول لإل راء والا ذمره ابا اجل ر ما ذلف جر تل ليل. وممجل م ل د الر يم بىنا بىند بىنا ىنرج بىنا يلىنع اخل ررىني )ت 542 هىنىن 4( ول د الر يم با اسم با بىند احلنيىنار )ت 543 هىنىن ول ىند ال ىنبد بىنا بىند 5( بىنىنا يعىنىنيش الغس ىنىناين األندلسىنىني )ت 588 هىنىنىن ويذسىنىنع بىنىنا بىنىند بىنىنا يذسىنىنع بىنىنا 6( سعيد با أ رحيانة األن ار )ت 672 هىن ويصهم. ] 2 ذ كر مؤلفاتهم: ه جسىنىنتذلومتىنىنو جىنىنرارم القىنىنراء بيىنىنان مؤل ىنىناهتم للىنىنم القىنىنراءات وذمىنىنىنىنر لةاوية ىنىنىنىنا ومذنىنىنىنىنذلاهتا الد يقىنىنىنىنة وايتل ىنىنىنىنت الىنىنىنىنرتارم ج ا عىنىنىنىنا لىنىنىنىنالف ايتالاىنىنىنام ىنىنىن ا صا ورىنىنىناءتمتىنىنىنو التىنىنىناريم واملشىنىنىنيخات وحنذهىنىنىنا لتمجىنىنىنر هىنىنىناا اجلانو جرارم القراء هراء ا ظاه ا را. مىنىنا ذلىنىنف أور ابىنىنا األبىن ىنار وابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف جر ىنىنة بىنىند بىنىنىنا ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )284/1. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )50/1. ج ة ىنىنىنىنىنر جر تىنىنىنىنىنل ابىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىن ر "يايىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنة" )383/1 ومىنىنىنىنىنا يقابل ىنىنىنىنىنا الغرناجي "صلة ال لة" )160/3. ي ة ر امل دريا السابقع. ج ة ىنىنىنىنىنىنر جر تىنىنىنىنىنىنل ابىنىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىنىن ر "يايىنىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنىنة" )381/1 ومىنىنىنىنىنىنا يقابل ىنىنىنىنىنىنا الغرناجي "صلة ال لة" )191/3. "يايىنىنة الة ايىنىنة" )393/2 ومىنىنا يقابل ىنىنا ابىنىنا اجلىنىن ر ج ة ىنىنر جر تىنىنل "بغيىنىنىنىنىنىنىنىنىنة الذلىنىنىنىنىنىنىنىنىناي" "صىنىنىنىنىنىنىنىنىنلة ال ىنىنىنىنىنىنىنىنىنلة" )441/3 والسىنىنىنىنىنىنىنىنىنيذجي الغرنىنىنىنىنىنىنىنىنىناجي. 353/ 289 4( 5( 6(

72 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا سىنىنىنىنعذ األن ىنىنىنىنار الىنىنىنىنداين )ت حنىنىنىنىنذ 470 هىنىنىنىنىن أظىنىنىنىناءمت ىنىنىنىنل القىنىنراءات والتنيذيىنىند وهىنىني متىنىنا ازيىنىنتالا بىنىنع نىنا مىنىنا روايىنىنة ىنىنالذن وبع الكسائي ما رواية الدور ومتا الس ةا واز ت ا ال رل بىنع السىنىنع وال ىنىنا ومتىنىنا از تءىنىناء لل ىنىنرل بىنىنع الىنىناال والءىنىنا وال ىنىناء وظ ىنىنىن الىنىنىناه املسىنىنىنتبل اهةىنىنىنع مة ىنىنىنا ووصىنىنىن ل ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر بقذلىنىنىنل»وصةع القراءات والعربية«وه ي يف س اممت يف ل. وذمىنىنىنىنر ابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر جر ىنىنىنىنة بىنىنىنىند بىنىنىنىنا أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا لبىنىنىنىنار التنييىنىنىنىن 4( )ت 519 هىن أنل صة ع القىنراءات وه ي يف سىن اممتابىنل ووصىن لمىنالف ابىنا 5( ل د امللف وذمر ما مؤل اجل رونة املدارس وبنية ا ال. ومىنىنىناا جر ىنىنىنة اسىنىنىنم بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا م ىنىنىنارك ابىنىنىنا ال ىنىنىنال األمىنىنىنذ 6( )ت 559 هىن ه يامر ابا اجل ر للمت ا ا القىنراءات وذمىنر الىنرليت 7( وابا ل د امللفمتابل ال دي القراءات الس. ي ة ىنىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنىنار "التكبلىنىنىنىنىنىنة" )61/2 وابىنىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنىنف "الىنىنىنىنىنىنايل والتكبلة" 542/. ي ة ر الاه "املستبل " )ا. 25 ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )63/2. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )76/2. ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )16/4. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )76/2. ي ة ىنىنر "برنىنىنامج الىنىنرليت" )ا 11 وابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف "الىنىنايل والتكبلىنىنة". 16/4( 290 4( 5( 6( 7(

73 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول و جر ة بد با يلىنع ابىنا صىناا اإلشىن يلي )ت 585 هىنىن ه يىنىنىنىنامر الىنىنىنىناه وابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر جر تىنىنىنىنلمت ا ىنىنىنىنا لىنىنىنىنل القىنىنىنىنراءات وذمىنىنىنىنر الق ويتمتابل الت ري أصذل القراءات الس. وأشىنىنىنار الىنىنىناه جر ىنىنىنة يعىنىنىنيش يىنىنىنا للىنىنىني بىنىنىنا يعىنىنىنيش ابىنىنىنا القىنىنىندمي األن ىنىنىنىنار )ت 624 هىنىنىنىنىن أنىنىنىنىنل أل ىنىنىنىنع القىنىنىنىنراءات ون الت ىنىنىنىنري بعةىنىنىنىناويا 4( مت ىنىنل وه يىنىنامر ابىنىنا اجلىنىن ر جر تىنىنىنلمت ا ىنىنا لىنىنل وذمىنىنر ابىنىنا األبىن ىنىنار 5( متابل الشب املةصي القراءات الس الش صي. و جر ىنىنة أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا أ املكىنىنار الذاسىنىنطي املعىنىنروا بىنىنابا لىنىنة 6( )ت 653 هىنىن ذمىنر الىناه وابىنا اجلىن ر بعىن يف مت ىنل القىنراءات وه يىنامرا 7( ن بل هداية الرال راءات الس عة أئبة ا ال وذمره الق ويت. وأشىنار ابىنا اخلطيىنو وابىنا ر ىنذن وابىنا نيىنر جر ىنة بىند بىنا أمحىند ي ة ىنىنر الىنىنىناه "معرىنىنة القىنىنىنراء الك ىنىنار" )1062/3 وابىنىنىنا اجلىنىن ر "يايىنىنىنة الة اية" )137/2. ي ة ر "مشيخة الق ويت" )ا. 145 "معرة القراء الك ار" )1195/3. ي ة ر الاه "ياية الة اية" )391/2. ي ة ر ابا اجل ر "التكبلة" )216/4. ي ة ر ابا األب ار "يايىنىنىنة "معرىنىنة القىنىنىنراء الك ىنىنار" )1332/3 وابىنىنىنا اجلىنىن ر ي ة ىنىنر الىنىنىناه الة اية" )131/1. "مةىنىن املعىنىناين" ي ة ىنىنر "مشىنىنيخة القىنىن ويت" )ا. 145 وذمىنىنره اجلعىنىنرب. 2631/5( 291 4( 5( 6( 7(

74 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ابىنىنىنىنا او ابىنىنىنىنا الكب ىنىنىنىنا اللخبىنىنىنىني )ت 712 هىنىنىنىنىن متابىنىنىنىنل املبتىنىنىنىن هتىنىنىنىنايو املقةىنىنىنىنىن وهىنىنىنىنىنذ ايت ىنىنىنىنىنار لكتىنىنىنىنىنا املقةىنىنىنىنىن القىنىنىنىنىنراءات السىنىنىنىنىن زبىنىنىنىنىنا ىنىنىنىنىنرر األن ار )ت بعد 516 هىن وه ي يف ر ذ مر متابل لةد ابا اجل ر. وذمىنىنر ابىنىنا اجلىنىن ر جر ىنىنة للىنىني بىنىنا سىنىنليبان بىنىنا أمحىنىند القىنىنرج )ت 730 هىن أنل أل عمتاب ا مي ية القراءات ومما ه يىنامره مىنا 4( مت ىنىنىنل التنيريىنىنىند الك ىنىنىنص وفت ىنىنىنره ويص ىنىنىنا. ىنىنىنال املةتىنىنىنذر»متىنىنىنىنا التنيريىند الك ىنص لألسىنتاذ أ احلسىنا للىني بىنا سىنليبان القىنرج رىنر يىنل اخلىنىنىنالا بىنىنىنع األئبىنىنىنة المجالهىنىنىنة أ لبىنىنىنرو الىنىنىنداين وأ بىنىنىند مكىنىنىني وأ 5( ل د ار ابا شري». ] 3 التصريح بأسماء مؤلفاتهم: أن متىنىنو جىنىنرارم القىنىنراء اإلشىنىناري جءىنىنبةتممجىنىنص مىنىنا الىنىنرتارم التنيذيىند أو حنىنذ ذلىنف القىنراءات أو نيف يفىنم صىنا و الرت ىنة صىنة ع )61/3 وابىنىنىنىنىنىنىنا ر ىنىنىنىنىنىنىنذن "الىنىنىنىنىنىنىندي اج ابىنىنىنىنىنىنىنا اخلطيىنىنىنىنىنىنىنو "اإل اجىنىنىنىنىنىنىنة" ي ة ىنىنىنىنىنىنىنر )316/3. )280/2 وابا نير "الدرر الكامةة" املاهو" "ياية الة اية" )63/2. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )544/1. ي ة ر ابا اجل ر اإل راء" وهذ مط ذع. ولةذان متابل املشار ليل "جرجيو األ اء وبيان اجلب ي ة ىنىنىنىنىنىنىنر " رسىنىنىنىنىنىنىنة املةتىنىنىنىنىنىنىنذر " )ا 74 و" ىنىنىنىنىنىنىنرس ابىنىنىنىنىنىنىنا يىنىنىنىنىنىنىنار " )ا 97 والكتاين "سلذي األن اس" )182/3. " رسة املةتذر " )ا ( 5(

75 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول بع ىنىنىنارات مقاربىنىنىنة ون الت ىنىنىنري بعةىنىنىناويا املؤل ىنىنىنات أو اسىنىنىنتي اء لةاوية ىنىنىنا ماملة أو ذمر ج اصيل لة ا. ما ذلف ال ابا اجل ر جر ة احلسع بىنا لمجبىنان بىنا هابىنت ال غدا )ت 378 هىن»ون ممتاب ا القراءات الس وهذ أول مىنا ن ب ا«وصر الق ويت بعةذان الكتا املرشد القراءات. وذمىنىنىنىنر الىنىنىنىناه وابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر جر ىنىنىنىنة بىنىنىنىند بىنىنىنىنا حيىنىنىنىنى بىنىنىنىنا مىنىنىنىن ا م اخل ررىنىنىني الطليطلىنىنىني )ت 502 هىنىنىنىن أنىنىنىنل أل ىنىنىن يف عمتىنىنىنا الةىنىنىناهج القىنىنىنراءات 4( وأور ابا بشكذال لةذانل مامالا الةاهج للقراءات بفش ر الروايات. ووصىنىنع ابىنىنا اجلىنىن ر للىنىني بىنىنا أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا مىنىنذهر الىنىنار 5( الغرنىنىنىناجي )ت 589 هىنىنىنىن جر تىنىنىنل بفنىنىنىنل»صىنىنىنة يف ع ومتيف ىنىنىن يف و«وه ي يف سىنىنىنىن ام مت ىنىنل ولةىنىنذانمتابىنىنلمبىنىنا لةىنىند ابىنىنا األبىن ىنار وابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف والىنىناه 6( املستبل متا العروس القراءات. "ياية الة اية" )243/1. ي ة ر ابا اجل ر ي ة ر "مشيخة الق ويت" )ا. 137 "يايىنىنىنىنة "معر ىنىنىنىنة القىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنار" )900/2 وابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر ي ة ىنىنىنىنر الىنىنىنىناه الة اية" )277/2. "ال لة" )195/2. ي ة ر ابا بشكذال "ياية الة اية" )524/1. ابا اجل ر "الايل والتكبلة" "التكبلة" )61/2 وابا ل د امللف ي ة ر ابا األب ار " )ا. 318 "املستبل )542/3 والاه 293 4( 5( 6(

76 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي وأشىنىنار الىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر والطرابلسىنىني جر ىنىنة مالىنىنف بىنا ل ىنىند الىنرمحا بىنىنا للىنىني املىنىنالقي املعىنىنروا بىنابا املر ىنل )ت 699 هىنىن أنىنىنل ن ىنىنم التيسص للداين وه ي ر ذا باظل وذمره الذا آشىني وابىنا القانىني الت يع والت ص ن ممتا التيسص. 4[ تحديد توا يخ وفياتهم: التىنىن املؤل ىنىنىنذن جىنىنىنرارم القىنىنىنراء بءىنىنىن ا أي ىنىنارهم ىنىندر ر ىنىندهم وحتديىنىنىند جىنىنىناريم و ىنىنىناي ال يف علىنىنىنم مىنىنىنا أهىنىنىنم أرىنىنىن اء جر تىنىنىنل ز أن لىنىنىند اجىنىنىنة املؤلاىنىنىنع بىنىنىنل أمىنىنىنر لىنىنىنل مسىنىنىنذياجل معىنىنىند و ذ ىنىنىنل لليىنىنىنل أو لىنىنىند و ذ ىنىنىنل للىنىنىن امل ىنىنىنىنا ر الىنىنىنىن نقلتىنىنىنىنل أو و ذ ىنىنىنىنل للىنىنىنىن أممجىنىنىنىنر مىنىنىنىنا جىنىنىنىناريم ه يىنىنىنىنتبكا مىنىنىنىنا الرتري بية ا وحنذ ذلف. ما ذلف يل ظ القارئ مؤل ىنات الىنداين - وهىنذ مىنا أوائىنل املىنؤل ع جىنىنىنرارم القىنىنىنىنراء - أنىنىنىنل ه يىنىنىنىنامر جىنىنىنىناريم و ىنىنىناي أ شىنىنىنىنعيو السذسىنىنىنىني راو أ لبىنرو ال ىنر ويعىنذ سىن و ذلىنف لىند وذ ىنل لليىنل مبىنا أشىنار ذلىنف جلبيىناه سىنليبان بىنا أىنا )ت 496 هىنىن جىنرره للىن التيسىنص ونىنص مىنا الىنل "يايىنىنىنة "رىنىنىنىنىنىناوي ي ة ىنىنر الىنىنىناه "معرىنىنة القىنىنىنراء الك ىنىنار" )1417/3 وابىنىنىنا اجلىنىن ر الة اية" )36/2 والطرابلسي "ااية الغاية" )66/2. ي ة ىنىنىنىنىنىنر "برنىنىنىنىنىنىنامج الىنىنىنىنىنىنذا آشىنىنىنىنىنىني" )ا 139 وابىنىنىنىنىنىنا القانىنىنىنىنىنىني از ت اس" )ا

77 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول»ه ي لخل شي يف خةا مذت أ شعيو لالف جرمل«. وأشىنىنار الىنىناه جر ىنىنة بىنىند بىنىنا سىنىنعدان الكىنىنذ الءىنىنرير - املىنىنامذر ري ا ا - أنل جذ سةة 231 هىن ومالف لةد ابا اجل ر ورا بفنل مات 4( يذ األ د ورا الق طي د و اجل يذ لرة ما السةة املامذري. و جر ة براهيم با محدان با ل د ار األندلسي )ت 318 هىنىن 6( 5( ه يىنىنىنامر ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر جىنىنىناريم و اجىنىنىنل وذمىنىنىنره ابىنىنىنا األبىن ىنىنار نقىنىنىنالا لىنىنىنا أ لبرو الداين. و جر ىنىنىنىنىنة الىنىنىنىنىنىن سع بىنىنىنىنىنا بىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنا م شىنىنىنىنىنر األن ىنىنىنىنىنار السرسىنىنىنىنىنطي 7( )ت 473 هىنىنىن ذمىنىنر الىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر أنىنىنل جىنىنذ بعىنىند المجبىنىنانع وأربعبائىنىنة 3 /أ. "التيسص" نسخة الرباط )ل الداين وه أرىند مىنا ن ىنل للىن ذلىنف مىنا ققىني "التيسىنص". ي ة ىنر الىنداين "التيسىنص" حتقيىنىنىنىنىنىنىنىنآ الءىنىنىنىنىنىنىنىناما )ا 100 وحتقيىنىنىنىنىنىنىنىنآ الشىنىنىنىنىنىنىنىنغديل )ا 88 وحتقيىنىنىنىنىنىنىنىنىنآ الة اس )ا 37 وحتقيآ ريد ل ور )ا. 171 "معرة القراء الك ار" )431/1. ي ة ر الاه "ياية الة اية" )143/2. ي ة ر ابا اجل ر " ن اه الرواي" )140/3. ي ة ر الق طي "ياية الة اية" )13/1. ي ة ر ابا اجل ر "التكبلة" )241/1. ي ة ر ابا األب ار "يايىنىنىنىنة "معر ىنىنىنىنة القىنىنىنىنراء الك ىنىنىنىنار" )878/2 وابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر ي ة ىنىنىنىنر الىنىنىنىناه الة اية" )13/ ( 5( 6( 7(

78 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي و ال ابا بشكذال»وجذ سةة هال وس عع وأرب م ة«. و جررىنىنىنىنىنىنىنبة شىنىنىنىنىنىنعيو بىنىنىنىنىنىنا ليسىنىنىنىنىنىن بىنىنىنىنىنىنا للىنىنىنىنىنىني األشنيىنىنىنىنىنىنىنعي الىنىنىنىنىنىنىنيابر )ت 538 هىنىنىن ىنىنال ابىنىنا الىنىنىنني ر»جىنذ ىنىنىني بىنىنىنعد سىنىنةة هالهىنىنع ومخسىنىنبائة«و ىنىنال ابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف الىنىنايل والتكبلىنىنة»مىنىنات لاشىنىنر - و يىنىنل ىنىنا لشر- ا األو سةة مثان وهالهع ومخ مائة«. و جر ة ل د الىنر يم بىنا اسىنم بىنا بىند احلنيىنار )ت 543 هىنىن - 5( 4( املىنىنامذر ري ا ىنىنا - ه يىنىنامر ابىنىنا اجلىنىن ر جىنىناريم و اجىنىنل وذمىنىنره الغرنىنىناجي نقالا لا أ رع ر احلبص القرج جلبيا املرترم لل. و جر ىنىنة بىنىند بىنىنا رع ىنىنر بىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنا صىنىناا اللخبىنىني اجلي ىنىنىناين القىنىنىنرج )ت 544 هىنىنىنىن ه يىنىنىنامر الىنىنىناه وابىنىنىنا اجلىنىنىن ر جىنىنىناريم 6( و اجىنىنىنىنل و التكبلىنىنىنىنة»واسىنىنىنىنتقر بىنىنىنىنذهران وهةالىنىنىنىنف جىنىنىنىنذ سىنىنىنىنةة أربىنىنىنىنىن "صىنىنلة "يايىنىنىنة "ال لة" )203/1. ابا بشكذال "ياية الة اية" )328/1. ابا اجل ر "الىنىنايل والتكبلىنىنة" )123/2. وي ة ىنىنر الغرنىنىناجي ابىنىنا ل ىنىند امللىنىنف ال لة" )376/3. "ياية الة اية" )383/1. ي ة ر ابا اجل ر لة" )160/3. "صلة ال ي ة ر الغرناجي "معرىنىنة القىنىنىنراء الك ىنىنار" )1021/3 وابىنىنىنا اجلىنىن ر ي ة ىنىنر الىنىنىناه الة اية" )109/ ( 5( 6(

79 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول. وأربعع ومخ م ة و د ار المجبانع«و جر ىنىنىنىنىنىنىنة اسىنىنىنىنىنىنىنم بىنىنىنىنىنىنىنا بىنىنىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنىنىنا م ىنىنىنىنىنىنىنارك ابىنىنىنىنىنىنىنا ال ىنىنىنىنىنىنىنال األمىنىنىنىنىنىنىنذ و ىندو السىنتع ومخسىنبائةجىنذ )ت 559 هىن ال ابا اجل ر ش ر رمءان سةة 559 هىن«.»وجذ بسال الايل والتكبلة و جر ىنىنة رىنىنابر بىنىنا بىنىند بىنىنا نىنىنا بىنىنا سىنىنليبان احلءىنىنرمي اإلشىنىن يلي 5( 4( )ت 596 هىنىنىن ه يىنىنامر الىنىناه جىنىناريم و اجىنىنل وذمىنىنره ابىنىنا األبىن ىنار وهىنىنذ 6(. مما جررم لل الاه وه جيفر جر ت ل لةد ابا اجل ر اإلشىنىنىنىنىنىنىنىن يلي ىنىنىنىنىنىنىنىنذر األر و جر ىنىنىنىنىنىنىنىنة أمحىنىنىنىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنىنىنىنا مةىنىنىنىنىنىنىنىنار بىنىنىنىنىنىنىنىنا 8( 7( )ت 615 هىن ه يامر ابا اجل ر جاريم و اجل وذمره ابا ر ذن. "التكبلة" )143/2. ابا األب ار "ياية الة اية" )24/2. ابا اجل ر "الايل والتكبلة" )481/3. ابا ل د امللف "معرة القراء الك ار" )1094/3. ي ة ر الاه "التكبلة" )385/1. ي ة ر ابا األب ار جىنىنررم ابىنىنا اجلىنىن ر زهةىنىنع اظ بىنىنا األول رىنىنابر و ىنىنا رىنىنابر بىنىنا ريىنىند األر ورىنابر بىنا بىند الذا ياشىني التذنسىني وه يىنرترم لغص ىنا. ي ة ىنر ابىنا اجلىن ر "ياية الة اية" )189/1. نسخة "ياية الة اية" خبا م ةا ا ابا اجل ر )ل 52 /أ. واألمرمالف "ياية الة اية" )139/1. ي ة ر ابا اجل ر "الدي اج املاهو" )230/1. ي ة ر ابا ر ذن 297 4( 5( 6( 7( 8(

80 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي و جر ىنىنة يذسىنىنع بىنىنا بىنىنراهيم بىنىنا يذسىنىنع ابىنىنا أ رحيانىنىنة املىنىنالكي )ت 672 هىنىنىنىنىنىن ه يىنىنىنىنىنامر ابىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىن ر جىنىنىنىنىناريم و اجىنىنىنىنىنل وذمىنىنىنىنىنره جلبيىنىنىنىنىناه الغرناجي. و جر ىنىنىنىنة ل يىنىنىنىند ار بىنىنىنىنا أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا ل يىنىنىنىند ار ابىنىنىنىنا أ الربيىنىنىنىن القرشىنىنىنىني 4( )ت 688 هىن ه يامر ابا اجل ر جاريم و اجل وذمره ابا القاني. و جر ىنىنة بىنىند بىنىنا لبىنىنر بىنىنا بىنىند بىنىنا لبىنىنر ابىنىنا رشىنىنيد ال ىنىنر 5( السىنىنىن )ت 721 هىنىنىن ه يىنىنامر ابىنىنا اجلىنىنىن ر جىنىناريم و اجىنىنل وذمىنىنىنره ابىنىنىنا 6( القاني. و جر ىنىنة للىنىني بىنىنا سىنىنليبان بىنىنا أمحىنىند القىنىنرج )ت 730 هىنىنىن ه 8( 7( يامر ابا اجل ر جاريم و اجل وذمره الذنشريسي وابا القاني. 5[ حفظ تراجمهم الوا دة في كتب تراجم القراء المفقودة: جكتةىنىن متىنىنو التىنىناريم لشىنىنرات الة ىنىنذا املةقذلىنىنة لىنىنا متىنىنو جىنىنرارم )245/3 ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )393/2. ي ة ر الغرناجي "صلة ال لة" )441/3. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )485/1. ي ة ر ابا القاني " ري احلنيال" )70/3. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )219/2. ي ة ر ابا القاني " ري احلنيال" )100/2. ي ة ر ابا اجل ر "ياية الة اية" )544/1. ي ة ر "و يات الذنشريسي" )ا 25 وابا القاني و"لقا ال ارئد" لل )613/ " ري احلنيال" 4( 5( 6( 7( 8(

81 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول - للىن متىنابع مىنامتىنو هاا املذن وسف ت ر - القراء امل قذ ي جرارم القراء و ا الكتااااب األول:متىنىنىنا أ ىنىنىنذاج القىنىنىنراء زبىنىنىنا الىنىنىنىن بةا ال غىنىنىندا )ت 336 هىن جر ىنة بىند بىنا مح ىنا بىنا بكىنر بىنا نقل لةل اخلطيو ال غىندا )ت 267 هىنىنىنىنىن صىنىنىنىنا و يلىنىنىنىنع بىنىنىنىنا هشىنىنىنىنا وأمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا مح ىنىنىنىنا ال غىنىنىنىندا وأمحىنىند بىنىنا )ت حنىنىنذ 270 هىنىنىن ور ال يلىنىنع بىنىنا هشىنىنا بىنىنراهيم ال غىنىندا )ت 293 هىن. بد با ل د ار با صد ة الىن ا ظ ال غدا جررىنىنبة أ ىنىنبد بىنا مىنىن بد بىنا ل ىند ار ونقىنل لةىنل ابىنا لسىنامر )ت 293 هىن املامذر آناا. با صد ة الىن ا ظ ال غدا جر ىنىنة بىنىند بىنىنىنا سىنىنىنعدان الكىنىنىنذ الة ىنىنىنذ ونقىنىنىنل لةىنىنل الق طىنىنىني 4( الءرير )ت 231 هىن. الكتاب الثاني:متا جاريم ج قات القىنراء واملقىنرئع مىنا ال ىن ابة والتابعع وما بعدهم ما اخلال ع أل لبرو الداين )ت 444 هىن جررىنىنىنبة ل ىنىند ار بىنىنا سىنىنعيد بىنىنا نقىنىنل لةىنىنل أبىنىنذ جالىنىنو الىنىنىنبرواين ىندت املذانىنىن الىنىن ص ىنار ي ىنىنا بالةقىنىنل لىنا متىنىنا مىنىنامتىنو جىنىنرارم القىنىنراء وأما جمر الةقل لا مؤل ي ا ون الةص لل الكتو ذممجص مست ي. ي ة ر اخلطيو ال غدا "جاريم بغدا " )77/3 )12/5 )187/6. ي ة ر ابا لسامر "جاريم مشآ" )383/5. ي ة ر الق طي " ن اه الرواي" )140/ (

82 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي مىن بد با ل د ار ابا الش ق ال القرج )ت 426 هىن. ونقىنىنىنىنل لةىنىنىنىنل القانىنىنىنىني ليىنىنىنىناض جررىنىنىنىنىنبة اإلمىنىنىنىنا مالىنىنىنىنف بىنىنىنىنا أنىنىنىنىن )ت 179 هىنىن وجىنىنلبياه مذسىنىن بىنىنا جىنىنارل السكسىنىنكي ول ىنىند ال ىنىنا ي بىنىنا احلسىنا بىنا أ ىنىنبد الدمشىنقي )ت بعىند 380 هىنىن والىنىن سع بىنا للىني بىنا الىنىنىنىنىن سع ال ىنىنىنىنر )ت حنىنىنىنىنذ 400 هىنىنىنىنىن وللىنىنىنىني بىنىنىنىنا مىنىنىنىنىن بد بىنىنىنىنا يلىنىنىنىنع الىنىنبعا ر ابىنا القابسىني )ت 403 هىنىن ول ىند ار بىنا سىنعيد ابىنا الش ىنق ال القىنىنرج - الىنىنىنبامذر آناىنىنا - ومذسىنىن بىنىنا ليسىنىن بىنىنا أ ىنىناج ال اسىنىني )ت 430 هىن. ونقىنل لةىنل ابىنا بشىنكذال جر ىنة ل ىند ا يىند - مىنذ ل ىند الىنرمحا با بد الةاصر لديا ار - القىنرج )ت 389 هىنىن ويلىنع بىنا سىنليبان ابىنىنا احلنيىنىنا القىنىنىنرج )ت 397 هىنىنىن وسىنىنعيد بىنىنا بىنىند بىنىنا ل ىنىند الىنىنرب بىنىنىنا وهىنىنو المجق ىنىني السرسىنىنطي )ت 404 هىنىنىن ووسىنىنيم بىنىنا أمحىنىند بىنا ناصىنىنر بىنىنا وسىنىنيم األمىنىنذ الىنىنىن يف ة تيفبي القىنىنرج )ت 404 هىنىنىن وأمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا أ احل ىنىنىنا اجلىنىنىنديل ال ني ىنىنىناين )ت 405 هىنىنىنىن ولطيىنىنىنة بىنىنىنا سىنىنىنعيد بىنىنىنا ل ىنىنىند ار األندلسي )ت 407 هىن. 86/7( 290/ ي ة ر أبذ جالو املرواين "ليذن اإلمامة" )ا. 89 )197/3 ي ة ر القاني لياض "جرجيو املىندارك" )81/1. 252/7( 248/7( 296/7( 99/7( 78/7( )226/1 "ال ىنىنىنىنىنىنىنىنىنلة" )483/1 ي ة ىنىنىنىنىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنىنىنىنىنا بشىنىنىنىنىنىنىنىنىنكذال. 69/ 62/ 289/ 300

83 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ونقىنىنل لةىنىنل ابىنىنا األبىن ىنار جر ىنىنة رمريىنىنا بىنىنا حيىنىنى الكاللىنىني )ت بعىنىند 300 هىنىنىنىن وبىنىنىنىنراهيم بىنىنىنىنا محىنىنىندان بىنىنىنا ل ىنىنىنىند ار األندلسىنىنىنىني )ت 318 هىنىنىنىنىن و بىنىند بىنىنا بىنىنراهيم بىنىنىنا هىنىنانري بىنىنا ليشىنىنىنذن اإلل ىنىنص )ت بعىنىند 390 هىنىنىن وأمحىنىنىند بىنىنىنا أ ل ىنىنىند امللىنىنىنف الىنىنىنىنب كتو القىنىنىنرج وللىنىنىني بىنىنىنا أمحىنىنىند األ ر ال يف ني ىنىناين جلبيىنىنا جالميىنىنا ورل و ىنىنرج بىنىنا ل ىنىند ار بىنىنا وهىنىنو ابىنىنا ال ىنىنر اا القىنىنىنرج والقاسىنىنىنم بىنىنىنا مسىنىنىنعذ ال ني ىنىنىناين وم طيفىنىنىنارا بىنىنىنا ل ىنىنىند الىنىنىنرمحا بىنىنىنا ال رج ومغصي با أ ن ر الطليطلي. ونقل لةل ابا ل د امللف جر ة أمحد بىنا أ ل ىند امللىنف الىنىنب كتو القرج والقاسم با مسعذ ال ني اين املامذريا آناا. 6[ تصحيح ما وقع في تراجمهم من أخطاء: واملىنىنىنىنىنىنرا التة يىنىنىنىنىنىنل للىنىنىنىنىنىن مىنىنىنىنىنىنا و ىنىنىنىنىنىن يىنىنىنىنىنىنل ايىنىنىنىنىنىنتالا جىنىنىنىنىنىنرارم القىنىنىنىنىنىنراء األندلسىنىنيع بىنىنعمتىنىنو جىنىنرارم القىنىنراء وامل ىنىنا ر األندلسىنىنية املتعىنىند ي للىنىن الت ىنىنىنار أن األندلسىنىنىنيع أ ىنىنىنر جىنىنىنرارم ألالم ىنىنىنم مىنىنىنا يىنىنىنصهم ونق ل ىنىنىنم يكذن بع الرتارم لا جالميا املرترم لل وما هلم صلة بل. ي ة ىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنر ابىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنا األبىن ىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنار "التكبلىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنة" )480/1 )240/1 )32/2. 426/ 428/ 30/4( 22/4( 321/ 72/ ي ة ر ابا ل د امللف "الايل والتكبلة" )250/1 )481/3. ا ت ىنىنرت هىنىناا املذنىنىن للىنىن مىنىنا صىنىن ت نسىنىن تل للبؤلىنىنع ز الةاسىنىنم وأمىنىنا األيطىناء املرتج ىنىنة للىن الت ىنىنيع أو الط الىنة لىنىنم أجطىنرل لي ىنىنا ألاىنا ليسىنىنت 301

84 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي مىنىنا ذلىنىنف مىنىنا ذمىنىنره ابىنىنا اجلىنىن ر جر ىنىنة ل ىنىند ار بىنىنا سىنىنعيد بىنىنا ل د ار ابا الش رقال األمذ القرج )ت 426 هىن أنل جذ شىنذال مىنا السىنىنةة املىنىنامذري ونقىنىنل ابىنىنا بشىنىنكذال لىنىنا ابىنىنا يىنىنان أن ابىنىنا الشىنىنقال جذ يذ المجالهاء المجاما لشر ما ش ر رمءان ما السةة ذاهتا. وذمىنىنىنر ابىنىنىنا اجلىنىنىن ر جر ىنىنىنة شىنىنىنامر بىنىنىنا يىنىنىنصي العىنىنىنامر )ت بعىنىنىند 4( 470 هىن أنمةيتل أبذ أمحد ومة اه ابا بشكذال بف امد. مق ذ ي لااهتا هاا ال. مىنىنا ذلىنىنىنف للىنىنىن سىنىنىن يل الىنىنىنىنبمجال مىنىنىنا ور جررىنىنىنبة لطيىنىنىنة بىنىنىنا سىنىنىنعيد بىنىنىنا ل ىنىنىند ار األندلسىنىني اليفق ىنىني )ت 409 هىنىنىن ىنىنىني ايتل ىنىنت ج عتىنىنا اسىنىنطة ذل والريىنىناض جىن ديد جاريم و اجل ي األو )725/2 سةة جس وأربعبائة و المجانيىنة )393/1 سةة س وأربعبائة وال ذا ما ور المجانية وهذ املت آ م ما م ىنىنىنا ر جر تىنىنىنل األيىنىنىنر وبعءىنىنىن ا للىنىنىناه مىنىنىنىن"جاريم اإلسىنىنىنال " )123/9 و"سص ألال الة الء" )412/17. ي ة ىنر ابىنا اجلىن ر "يايىنة الة ايىنة" )420/1. وجىنىن ديد جىناريم و اجىنل مت ىنآ مىن مىنا نسىنخة "يايىنة الة ايىنة" خبىنا م ىنةا ا )ل 104 /أ. ووىنا أ لىنت نسخة امل ةاع للتمج ت ما مطابقتل م ما الةسخة املط ذلة وأنل مةىنل ولي ما الةسان ونسختل جغت لا بقية الةسم األير. ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )352/1. ي ة ىنىنر ابىنىنا اجلىنىن ر "يايىنىنة الة ايىنىنة" )323/1. ومةيتىنىنلمىنىنالف نسىنىنخة "يايىنىنة الة اية" خبا م ةا ا )ل 79 /أ. ي ة ر ابا بشكذال "ال لة" )317/ (

85 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول وأشىنىنىنىنار ابىنىنىنىنا اجلىنىنىنىن ر مطلىنىنىنىن جر ىنىنىنىنة ليسىنىنىنىن بىنىنىنىنا يىنىنىنىنصي األصىنىنىنىن خل القرج أنل و لىند سىنةة 411 هىنىن ومىنات سىنةة 587 هىنىن وللىن هىناا التىناريم يكىنذن لبىنره لةىند و اجىنل 176 سىنةة وهىنذ مسىنت عد وال ىنذا مىنا ذمره ابا بشكذال والاه أنل مات سةة 487 هىن. وسىنىنيفو ري ا ىنىناج ىنىن ي مىنىنا ذمىنىنره ابىنىنا اجلىنىن ر جىنىناريم و ىنىناي رع ىنىنر بىنىنا مكي الىنبذصلي )ت 711 هىن. تتمة: وجتىنىندر اإلشىنىناري أن م ىنا ر هىنىنراء جىنىنرارم القىنىنراء ز جقت ىنىنر للىنىن "ياية الة اية" )608/1. ي ة ر ابا اجل ر لدي نسىنم يطي ىنة لكتىنا "يايىنة الة ايىنة" نسىنخة ار وجاريم و اجلمالف الكتىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنو امل ىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنرية )ل 173/ ونسىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنخة مكت ىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنة باي يىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىند )األو 224/ ونسىنىنىنىنخة )ل )ل 188 /أ ونسىنىنىنخة مكت ىنىنىنة باي يىنىنىند )المجانيىنىنىنة مكىنىنىنت ة رامعىنىنة مرمىنىنىنري )ل 179 /أ ونسىنىنخة مكت ىنىنة مرا يىنىنة )ل 110 /أ ونسخة مكت ة نذر لمجبانية )ل 160 /أ. ج عة ار اللؤلؤي )885/2 وج عة مكت ة اخلاأي )843/1. ومالف نسىنىنىنخة امل ىنىنىنةاع مىنىنىنا "يايىنىنىنة الة ايىنىنىنة" ألن اجلىنىنىن ء املذرىنىنىنذ مة ىنىنىنا وه أ ىنىنىنل مىنىنىنىنا أهةىنىنىنىناء جر ىنىنىنىنة للىنىنىنىنم الىنىنىنىنديا السىنىنىنىنخاو حتديىنىنىنىنا دا لىنىنىنىناا ررعىنىنىنىنت يةت ىنىنىنىني استطعت حت يلل ما الة سم األير للكتا. "معر ىنىنة القىنىنراء الك ىنىنار" "ال ىنىنلة" )57/2 والىناه ي ة ىنر ابىنىنا بشىنىنكذال. 844/ 303

86 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي متىنو التىناريم واملشىنيخات سىنو بىنل جشىنبلما ىنة امل ىنا ر الىن ج يىنر مبعلذمىنىنىنىنىنىنات يابىنىنىنىنىنىنة ز ورىنىنىنىنىنىنذ هلىنىنىنىنىنىنا متىنىنىنىنىنىنو جىنىنىنىنىنىنرارم القىنىنىنىنىنىنراء ماألسىنىنىنىنىنىنانيد واإلرىنىنىنارات ويشىنىنىنبل ذلىنىنىنف أي اءىنىنىنا الةسىنىنىنم اخلطي ىنىنىنة لكتىنىنىنو القىنىنىنراءات ومىنىنىنا يت ل با ل ا أهرم ص مبا جكتة ه ما ظالات ورارات ومتلكات. مىنىنا ذلىنىنف مىنىنا م تىنىنو آيىنىنر الةسىنىنخة اخلطي ىنىنة لكتىنىنا امل يىنىند مىنىنال ا يىنىند مىنىناهو اإلمىنىنا الربىنىناين محىنىن ي بىنىنا يىنىنو لبىنىند التربيىنىن وهىنىنذ مىنىنا للبىنىناء القىنىنرنع السىنىناب والمجىنىناما اهلنيىنىنريع يىنىن م تىنىنو آيىنىنر الةسىنىنخة اخلطي ىنىنة مىنىنا يىنىندل للىنىن أن املؤلىنىنعمىنىنان يىنىنا سىنىنةة ) 711 ه وه جسع ةامتو الىنرتارم برت تىنل أو نقىنل أسىنانيده فصىن لةسىنخةمتابىنل اخلطي ة ور بارر حتديد رما جفلي ل والع ر الا لال يل املؤلع. ز يقت ىنىنر األمىنىنر للىنىن الةسىنىنم اخلطي ىنىنة لكتىنىنو للىنىنم القىنىنراءات سىنىنو بىنىنل يشىنىنبل ما ة العلذ و هراء الرتارم ما يالل الةسم اخلطيىنة را ىند م ىنم مىنا روا ىند م ىنا ر الىنىنرتارم وممىنىنا التبىنىنده م ىنىند ا را أصىنىنيالا ال رملىنىني متابىنىنل "األلىنىنال " ىنىنال - للىنىن سىنىن يل املمجىنىنال - لةىنىند جر ىنىنة بىنىنراهيم بىنىنا أمحىنىند يىنىناز بىنىنا بىنىند بىنىنا رمريىنىنا األندلسىنىني امللقىنىنو بالربىنىنال )ت حنىنىنذ 1025 هىنىنىن»ه أرىنىند لىنىنل جر ىنىنة ا ت ىنىنرت للىنىن مىنىنا فطذجة متابل«. ال رملي "األلال " )30/1. وية ىنىنىنىنر أممجلىنىنىنىنىنة أيىنىنىنىنىنر متعىنىنىنىند ي ال رملىنىنىنىنىني "األلىنىنىنىنىنال " )30/1 )291/2 13/5( 182/4( 150/4( 121/ 104/ 298/. 44/8( 242/7( 153/6( 61/6( 26/5( 22/5( بد للي "امل يد مال ا يد للتربي " )ا. 25 )الرسالة العلبية. 304

87 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول وم ت ىنىنىنت للىنىنىن جىن ىنىنر ي نسىنىنىنخة يطي ىنىنىنة مىنىنىنامىنىنىنىنتا الكامىنىنىنل الىنىنىنىن ريد التنيريىنىند والت ريىنىنىند أل مذسىنىنىن رع ىنىنىنر بىنىنىنا مكىنىنىني الىنىنىنىنبذصلي )ت 711 هىنىنىنىن يدي يرهيماج ا مؤلا يف ع الكتا الىنبذصلي وأه ت ل ا جاريم و اجىنل»لىنىنىنبذزنا شىنىن ا الىنىنديا ل ىنىند الىنىنىنبؤما بىنىنا ل ىنىند اللطيىنىنع - رمحىنىنل ون ىنىنل مرهيتل لإلما العاه العامل سةد العلباء والىنىن ا والقىنراء ىنو ار - الىنبلة والىنديا أ مذسىن رع ىنر بىنا مكىني بىنا رع ىنر الىنىنبذصلي ىندس ار لىنىنذي الىنىنىن آ بىنىنع ال ىنىنالجع يىنىنذ ازهةىنىنع سىنىنره ونىنىنذر نريىنىنىن ل و ىنىند أرىنىنا لشر ما ربي ا ير لسةة د لشري وس عبائة«. الىنخام احلءىنىنىنىنىنري العلي ىنىنىنىنىنىنة نسىنىنىنىنىنخة يطي ىنىنىنىنىنة مىنىنىنىنىنا متىنىنىنىنىنىنا الىنىنىنىنىنىن دية وور»انتقىنل ويل ار )ت 783 هىنىن مىنىنا ن ىنل لىنىنب بد بىنا لىنىنبرو العىنىنبا رىنىنىنىنىنذار ر ىنىنىنىنىنىنبة ار الىنىنىنىنىنىنبقرئ العىنىنىنىنىناه الربىن ىنىنىنىناين يىنىنىنىنىنتم الىنىنىنىنىنىنب دريا أسىنىنىنىنىنتاذ الىنىنىنىنىنبقرئع نىنىنىنىنىننيم احلىنىنىنىنآ والشىنىنىنىنرع والىنىنىنىنديا نىنىنىنىن ذي يىنىنىنىنذ السىنىنىنىن ت اخلىنىنىنىنام والعشىنريا مىنا ىنا األول سىنةة هىنال وهىنىنبانع وسىن عبائة ي ىنر ار لىنل وأ ار لليل شآبيو رنذانل ورمحتل ال وسعتمل شيء«وهىنذ نىنص 1 /أ. املذصلي "الكامل ال ريد" نسخة ليدن )ل "يايىنىنىنىنىنة الة ايىنىنىنىنىنة" وجىنىنىنىنىناريم و اجىنىنىنىنىنل املىنىنىنىنىنامذر خيىنىنىنىنىنالع مىنىنىنىنىنا ذمىنىنىنىنىنره ابىنىنىنىنىنا اجلىنىنىنىنىن ر )198/1 بفنل جذ سةة ) 713 هىن. للعبىنا " )ا. 399 )الرسىنالة احلءري العليىنة ي ة ر نعبان "اهلدية للعبىنىنىنا " )23/1. القىنىنىنراءات السىنىنىن العلبيىنىنىنة ولىنىنىنذاري "امل ىنىنىنر ات )الرسالة العلبية. 305

88 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي صىنىنىنىنىنىنري حتديىنىنىنىنىنىند و اجىنىنىنىنىنىنل - رمحىنىنىنىنىنىنل ار - ي ىنىنىنىنىنىن مىنىنىنىنىنىنا ور بعىنىنىنىنىنىن امل ا ر بفنلمان يا سةة 762 هىن. وأيتم هاا امل مبمجال ىنذل جر ىنة لليفىنم مىنا ألىنال القىنراءات لىنال ل ر متىنفير لب ىنا ور جي ىنات هىناا امل ىن ز أن شىن رجل وشىن ري متابىنل لتىنىنىنت لالستشىنىنىن ا مبىنىنىنا اسىنىنىنتنيد م ىنىنىنا ر جر تىنىنىنل ل ىنىنىنلت ا الذهيقىنىنىنة مبذنىنىنىنذع الةسىنىنم الىنىنىنخطياة وأهرهىنىنا هىنىنراء الىنىنرتارم وهىنىنذ الشىنىنيم سىنىنليبان بىنىنا سىنىنع بىنىنا مىنىنىنىنىنىنىنىن بد الىنىنىنىنىنىنىنىننيب ور )ت 1227 هىنىنىنىنىنىنىنىن صىنىنىنىنىنىنىنا و مة ذمىنىنىنىنىنىنىنة جىنىنىنىنىنىنىنىن ة األج ىنىنىنىنىنىنىنال والغلبان جىننيذيد القرآن والىنبش ذري ايت ا ا را بت ة األج ال. يىنىن م تىنىنو للىنىن هىنىنامش نسىنىنخة يطي ىنىنة مىنىنامتىنىنا ىنىنت األ ىنىنال بشىنىنر جىنىنىن ة األج ىنىنال للشىنىنيم سىنىنليبان بىنىنا سىنىنع الىنىنىننيب ور»وجىنىنذ ليلىنىنىنة السىنىنىن ت لمجبىنىنىنان ليىنىنىنال مءىنىنىنع مىنىنىنا ذ القعىنىنىندي سىنىنىنةة سىنىنىن ولشىنىنىنريا ومىنائتع وألىنع«وه أ ىنع للىن مىنا ىند جىناريم و ىناي الىنىننيب ور ممىنا ي ة ىنىنىنىنىنىنر ال غىنىنىنىنىنىندا " يءىنىنىنىنىنىنا املكةىنىنىنىنىنىنذن" )424/2 و"هديىنىنىنىنىنىنة العىنىنىنىنىنىنارع" لىنىنىنىنىنىنل )162/2 وم الة "معنيم املؤل ع" )98/11 وهذ التاريم املمج ىنت لىندي رسىنىنائل للبيىنىنة جءىنىنبةت حتقيىنىنآ بعىنىن مت ىنىنل. ية ىنىنر للىنىن سىنىن يل املمجىنىنال الغامىنىند "مربر املعاين شر رر األماين للعبا " )ا. 80 )الرسالة العلبية. اجلبىنىنىن ور " ىنىنىنت األ ىنىنىنال" نسىنىنىنخة مكت ىنىنىنة رامعىنىنىنة اإلمىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا سىنىنىنعذ اإلسالمية )ل 11 /أ. وم ت ت الع اري ذاهتا م م يد ج يل لا ياجل نسخة املكت ة األرهرية ما الكتا ن سل )ل 3/. 306

89 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول جررم لل ور ل م ذمىنروا أنىنلمىنان يىنا سىنةة 1198 هىنىن وور بعىن الىنب ا ر أنلمان يا سةة 1213 هىن وهذ جىناريم جفلي ىنل لكتىنا رىنام الىنبسر ي شذاهد الشاج ية والدر ي. نىنىنىنىنىنىنىن ا اجل ريىنىنىنىنىنىنىنة وحت ىنىنىنىنىنىنىنة األج ىنىنىنىنىنىنىنال" "اإل كىنىنىنىنىنىنىنا وأشىنىنىنىنىنىنىنار مؤلىنىنىنىنىنىنىنعمتىنىنىنىنىنىنىنا 1227 هىن. أن اجلب ور مان يا سةة )ا 61 ية ر لل س يل املمجال اجلب ور " ت األ ال" )ا 16. )مقدمة حتقيآ اجلربذع " متاع ال ءالء" )602/2. الربماو ي ة ر 307

90 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي للىنىنىنىنىن مىنىنىنىنىنا يس ىنىنىنىنىنر مىنىنىنىنىنا متىنىنىنىنىنا اخلامتة: أيفمح يف ىنىنىنىنىند ار وأشىنىنىنىنىنكره يتىنىنىنىنىنا ال ىنىنىنىنىن وأسفلل - س انل - التذ يآ والق ذل والع بة ما اخلطف وال لل. ال مىنا أن يىناي مةىنل مىنا ذمرجىنل يىنص مىنري جي ىنات ال ىن أشىنص متىنىنىنا مق ىنىنىنذ متىنىنىنا يف اإلمىنىنىنامع الىنىنىناه وابىنىنىنا اجلىنىنىن ر و ىنىنىنظ مىنىنىنا بىنىنىنازه مىنىنىنا ر ىنىنىنذ م ارمىنىنىنة جىنىنىنرارم السىنىنىنا ي القىنىنىنراء و اىنىنىنا التىنىنىناريم مبىنىنىندا مىنىنىنا نىنىنىنىنذر وه أ ىنىند ازسىنىنتدراك للي بىنىنا أو جت ىنىن مذانىنىن الىنىنةقص متابي بىنىنا وىنىنا رمىنىنت متىنىنىنىنىنا لبل بىنىنىنىنىنا مسىنىنىنىنىنتة ا صا مبىنىنىنىنىنا متابي بىنىنىنىنىنا وال ءىنىنىنىنىنل - بعىنىنىنىنىند ار - مة بىنىنىنىنىنا ولي با وما ذمرج ل واذج ما ذلف وه أ د ازستيعا. أ: نتائج البحث: 1- ر ل متو جرارم القراء م قذ ي - حبسو ما و ع لليىنل ال ا ىن - وبعءىنىن ا قىنىند رمىنىنا م كىنىنر مكتىنىنا ابىنىنا املةىنىنا ومتىنىنا أ العالء اهلبااين. 2- ه يسىنىنتذلو ابىنىنا اجلىنىنىن ر متابىنىنل يايىنىنة الة ايىنىنىنة يىنىن جىنىنرارم القىنىنىنراء الىنىنىنذار ي متىنىنىنا يف الىنىنىنداين والىنىنىناه وسىنىنىن و ذلىنىنىنف لىنىنىند و ذ ىنىنىنل للىنىنىن نسخة جامة لكل مة با - حبسو ما جذص ل ليل ال ا جررىنىن أبىنىنرر أسىنىن ا لىنىند جر ىنىنة الىنىناه وابىنىنا اجلىنىن ر لىنىن ع ىنىنراء األنىنىندل لىنىند و ذ بىنىنا للىنىن بعىنىن امل ىنىنا ر األندلسىنىنية الىنىن جر ت هلم - ي ذ ا صا ابا اجلىن ر - ولىند سىن ر ا لألنىندل 308

91 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول باإلنىنىنا ة ا ت ىنىنار الىنىناه - متابىنىنل - للىنىن الرت ىنىنة لك ىنىنار القراء املش ذريا املسةديا. 4- ج يىنىنرمتىنىنو التىنىناريم بىنىنرتارم هريىن ىنة لعلبىنىناء مت ىنىندريا ه يىن ىنرترم هلىنىنم متىنىنىنىنو الىنىنىنىنرتارم املتخ ىنىنىنىنة مكتىنىنىنىنىنو جىنىنىنىنرارم القىنىنىنىنراء وجىنىنىنىنرارم الة اي ويصهم. )جىنرارم القىنراء ج ىن ر ت جىنر كىنري ال ىن ب: توصيال البحث: 1- ل ت لةايىنة األ سىنا العلبيىنة يىنىنىنىنص م ااىنىنىنىنا نىنىنىنىنبا ورل العبىنىنىنىنل و لقىنىنىنىنات الةقىنىنىنىنال مىنىنىنىنا أرىنىنىنىنل اخلروج بت ر ذر أوس ذل املذنذع يغطيما ة رذان ل وأبعا ه. ىنىنىنىنىن ن ىنىنىنىنىنذامتىنىنىنىنىنو ج قىنىنىنىنىنات القىنىنىنىنىنراء مىنىنىنىنىنا 2- جذريىنىنىنىنىنل ال ىنىنىنىنىنا مجع ومتىنىنىنا أ امل ىنىنىنا ر الىنىنىن نقلىنىنىنت لة ىنىنىنا مكتىنىنىنا ابىنىنىنا الىنىنىنىنب ةا لبىنىنىنرو الىنىنىنداين ومتىنىنىنا أ العىنىنىنالء اهلبىنىنىنااين ويىنىنىنصهم و راسىنىنىنت ا راسة وص ية جارخيية. أ يىنىنة حتريىنىنر أحبىنىنا للبيىنىنة مذس ىنىنعة ىنىنذل 3- ل ىنىنت انت ىنىناه ال ىنىنا مجع جىنىنىنىنرارم للبىنىنىنىناءمىنىنىنىنل ىنىنىنىنا مىنىنىنىنا يىنىنىنىنالل رىنىنىنىنر متىنىنىنىنو التىنىنىنىناريم وسىنىنىنىنرب متو الرتارم املتخ ة. أيذارها و برار ما ه ي رترم لل وألتىنىنار لبىنىنا يىنىنل يتىنىنا هىنىناا ال ىنىن مىنىنا ظ ىنىنر يل هىنىناا بعىنىن ما اإلجيار وازيت ار ولا الةقص والتق ىنص وصىنل ار وسىنلم وبىنارك لل ن ىنياةا بد ولل آلل وص ل. 309

92 1 م تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي فهرس األعالم املرتجم هلم الاع ال م بىنىنىنىنىنراهيم بىنىنىنىنىنا م اشىنىنىنىنىنر بىنىنىنىنىنا شىنىنىنىنىنريع أبىنىنىنىنىنذ سىنىنىنىنىن ال ال كر األندلسي أمحىنىند بىنىنا بىنىنراهيم بىنىنا بىنىند بىنىنا بىنىنار ابىنىنا القىنىن ار القرج أمحد با رع ىنر بىنا أمحىند بىنا حيىنى بىنا يف ي ىنيو أبىنذ الع اس القيسي القرج القي يف نياجي أمحد با امد أبذ الع اس الىن يف ب يف رو قم الترجمة أمحىند بىنا يلىنع بىنا سىنليبان بىنا أ القاسىنم أبىنذ رع ىنر وأبذ الع اس األن ار الس رسطي أمحد با سعيد با ل د ار با س راج أبىنذ رع ىنر الس يف ي السرسطي احلنيار أمحد با ل ىند الىنرمحا بىنا أمحىند بىنا ربيىن بىنا أمحىند بىنا ربي أبذ لامر األشعر القرج أمحىنىند بىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنا بىنىند بىنىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنىنىنىنا بىنىنىنىند بىنىنىنىنا ال ىنىنىنىنقر أبىنىنىنىنذ الع ىنىنىنىناس األن ىنىنىنىنار اخل رري

93 م مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الاع ال م أمحد با ل د الع ي با هشا با أمحد با يلع با يف ي يف وان أبذ الع اس ال ر أمحىنىند بىنىنا ل ىنىند ار بىنىنا بىنىند بىنىنا حيىنىنى ابىنىنا سىنىنيد الةاس أبذ الع اس الييف ىنع ب ر األ ب ا اإلش يلي أمحىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند ار أبىنىنىنىنذ رع ىنىنىنر اجل يف ي ىنىنىناين ي عىنىنىنىنرا بابا اليتيم أمحىنىند بىنىنا لتيىنىنآ بىنىنا احلسىنىنا بىنىنا ريىنىنا بىنىنا ر ىنىنر ج أبىنىنذ رع ر وأبذ الع اس ال لةسي الاه أمحىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند بىنىنا ل ىنىند ار بىنىنا هابىنىنت أبذ الع اس األن ار اإلش يلي أمحىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا ل ىنىند ار أبذ الع اس الاريغي ال يف اياين أمحىند بىنا للىني بىنا أمحىند بىنا أ بكىنر أبىنذ رع ىنر التنيي ي عرا بابا ال اا أمحىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند أبىنىنذ الع ىنىناس األن ىنىنار الس رسطي ي عرا بابا ال قيل أمحىنىنىند بىنىنىنا مالىنىنىنف بىنىنىنا يالىنىنىنو بىنىنىنا سىنىنىنعيد بىنىنىنا ل ىنىنىند الىنرمحا أبىنذ رع ىنر التنييىن األ بىن ا ي عىنرا بىنابا قم الترجمة

94 م تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي الس ق اء الاع ال م أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا بىنىنراهيم أبىنىنذ رع ىنىنر الىنىنىنخ يفشت القرج األيفر ر أمحىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا احلسىنىنا بىنىنا ل ىنىند امللىنىنف أبىنىنذ رع ر ال ر الىنب رسي اليف قرجا يف رات الىن يف ب ر قم الترجمة أمحد با بد با صامت أبذ رع ر الىنب رسي أمحد با بد با ل د الىنرمحا بىنا بىند بىنا ل ىند ار با للي أبذ القاسم ال يف ىنليفذ اإلش يلي أمحىند بىنىنا مذسىنىن بىنا أمحىنىند بىنىنا الىنىنب ارج بىنىنا سىنىنعيد بىنىنىنىنىنا أيىنىنىنىنىنذ بىنىنىنىنىنا سىنىنىنىنىنعد أبىنىنىنىنىنذ الع ىنىنىنىنىناس األن ىنىنىنىنىنار اخل رري أمحد با مذس با ل د ار با بكىنر بىنا مىن ا م أبذ الع اس الل خبي ال اشل ن يل اس أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا أ ل ىنىنىنىند امللىنىنىنىنف الىنىنىنىنىنب كتو أبىنىنىنىنذ بكىنىنىنىنر القرج أمحد با أ حيى أبذ بكر 25 6 ي عىنرا يليفىنع بىنا سىنليبان أبىنذ القاسىنم القىنرج 26

95 م مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول بابا احلني ا الاع ال م يلي ىنىنىنىنىنة بىنىنىنىنىنا جايف م ىنىنىنىنىنليفت بىنىنىنىنىنا حيىنىنىنىنىنى أبىنىنىنىنىنذ القاسىنىنىنىنىنم ال يف ىن يف ريذاجي سىنىنىنعد بىنىنىنا يىنىنىنالص بىنىنىنا م ىنىند بىنىنىنا ل ىنىند ار أبىنىنىنذ لبرو وأبذ لمجبان الل ذ شي سىنىنىنعيد بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند الىنىنىنرب بىنىنىنا وهىنىنىنو أبىنىنىنذ لمجبان المجق ي السرسطي سىنىنىنليبان بىنىنىنا بىنىنىند أبىنىنىنذ الربيىنىنىن القىنىنىنرج ي عىنىنىنرا بابا الشيم قم الترجمة صالد املقرئ أبذ ن ر ال غدا 3 32 ل ىند الىنىنرمحا بىنا بىنىنراهيم بىنا ل ىند ار بىنىنا مذسىنىن أبذ القاسم الغيفا قي اإلش يلي ل ىند الىنرمحا بىنا بىند بىنا لت ىنا بىنا سىنا أبىنذ بد القرج ل ىند ار بىنا كىنم الليمجىني مىنا أهىنل اجل يىنري. مىنىنا للباء القرن المجال اهلنير ل ىنىند امللىنىنف بىنىنا مسىنىنعذ بىنىنا مذسىنىن بىنىنا بشىنىنكذال با يذسع أبذ مروان األن ار

96 م تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي الاع ال م لمجبىنىنىنىنان بىنىنىنىنىنا احلسىنىنىنىنا بىنىنىنىنا لمجبىنىنىنىنان بىنىنىنىنىنا أمحىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنا اخل يو أبذ لبرو ال غدا للىنىني بىنىنا سىنىنعيد بىنىنا بىنىند بىنىنا لبىنىنر أبىنىنذ احلسىنىنا الي قم الترجمة للي با شي ان الد ال ال غدا 4 39 للىنىني بىنىنا ل ىنىند الع يىنىن بىنىنا بىنىند بىنىنا مسىنىنعذ أبىنىنذ احلسا القيسي ال يف سطي للىنىنىنىنىني بىنىنىنىنىنا بىنىنىنىنىند أبىنىنىنىنىنذ احلسىنىنىنىنىنا الىنىنىنىنىنىنب را ابىنىنىنىنىنا ال لةسي لبىنىنىنىنر بىنىنىنىنا أ ال ىنىنىنىنت بىنىنىنىنا سىنىنىنىنعيد بىنىنىنىنا أمحىنىنىنىند أبىنىنىنىنذ ص القيسي الداين بىنىنىنىند بىنىنىنىنا بىنىنىنىنراهيم بىنىنىنىنا سىنىنىنىنعيد بىنىنىنىنا مذسىنىنىنىن بىنىنىنىنا ن عىنىنىنىن يف م اخليفليفع أبذ ل د ار الرليت الت طيف ي لي بىند بىنا بىنراهيم بىنا بىند بىنا بىنراهيم بىنا بىند ابا ون ا أبذ القاسم الل خبي الغرناجي بد با أمحد با بد األن ار القرج بد با باش ة با أمحد با أر ذ مان أبىنذ ل ىند ار ال هر األ ند ال لةسي 22

97 م 46 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الاع ال م بىند بىنا ل ىنىند الىنىنرمحا بىنا ل ىنىند ار أبىنىنذ ل ىنىند ار السرسطي بىند بىنا ل ىند الع يىن بىنا أ اخلىنص بىنا للىني أبىنذ ل د ار األن ار السرسطي القرج قم الترجمة هشا با سليبان أبذ الربي األ ل يشي حيى با ل ىند امللىنف بىنا م ة ىنا أبىنذ رمريىنا القىنرج ما املسنيد اجلام بقرج ة يذسىنع بىنا ل ىنىند ار بىنا بىند بىنا ل ىند الىنرب أبىنىنذ لبر الة يف بر القرج

98 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي المصاد المخطوطة: املصادر واملراجع سليبان با سع. فتح األقفال بشرح تحفة األطفال. اجلب ور نسىنىنىنىنىنىنخة املكت ىنىنىنىنىنىنة األرهريىنىنىنىنىنىنة القىنىنىنىنىنىناهري رىنىنىنىنىنىنم )2096 ىنىنىنىنىنىنراءات / نسخة مكت ة رامعة اإلما بد بىنا سىنعذ اإلسىنالمية الريىناض رم 6939(. بد با بد با بد با للي بىنا يذسىنع. غاياة الههاياة ابا اجل ر في أسماء جال القراءال أولي الرواية والد اية. نسىنىنخة املكت ىنىنىنة البذ يىنىنىنة املديةىنىنىنة املةىنىنىنذري ر ىنىنىنم )2559. وهىنىنىني خبا املؤلع. نسخة ار الكتو امل رية القاهري رم )1616. نسىنىنىنىنىنىنىنىنخة مكت ىنىنىنىنىنىنىنىنة باي يىنىنىنىنىنىنىنىند العبذميىنىنىنىنىنىنىنىنة اسىنىنىنىنىنىنىنىنطة ذل رىنىنىنىنىنىنىنىنم )90 / نسىنىنىنىنىنىنىنخة مكت ىنىنىنىنىنىنىنة باي يىنىنىنىنىنىنىند العبذميىنىنىنىنىنىنىنة اسىنىنىنىنىنىنىنطة ذل رىنىنىنىنىنىنىنم )234 / نسخة مكت ة رامعة مرمري اسطة ذل رم )24. نسخة مكت ة مرا ية مغيةسا رم )368. رم )85. نسخة مكت ة نذر لمجبانية اسطة ذل 316

99 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول لمجىنىنىنىنىنبان بىنىنىنىنا سىنىنىنىنعيد. تاااا كرة الحااااافظ لتااااراجم القااااراء الساااابعة الىنىنىنىنداين واجتماعهم واتفاقهم في حروف ا ختالف. ىنىنىنىنار ر ىنىنىنىنىنم نسىنىنىنىنخة مكت ىنىنىنىنةمىنىنىنىنىنديف أمحىنىنىنىند باشىنىنىنىنا أ يىنىنىنىنذن ىنىنىنىنري ( لمجبان با سعيد. التيساير في القراءال السابع. الداين نسخة املكت ة الذجةية الرباط رم ) 2012 ك. بىنىند بىنىنا أمحىنىند بىنىنا لمجبىنىنان )ت 748 ه. معرفااة القااراء الكبااا الىنىناه على الطبقال واألعصا. نسخة مكت ة رامعة اإلما بد بىنا سىنعذ اإلسىنالمية الريىناض رم 794. نسخة مكت ةمذبريلي اسطة ذل رم )1116. رم )2084. نسخة املكت ة الذجةية باري نسخة املكت ة الذجةية الرباط رم )119. املذصلي رع ر با مكي. الكامل الفريد في التجريد والتفريد. نسخة مكت ة رامعة ليدن هذلةدا رم )2579. المصاد والمراجع المطبوعة: األ رنىنذ أمحد با بد. ) 1417 هىن. طباقاااال الااامفساارين. حتقيىنآ. سليبان با صان اخلىن. )ط 1. املديةىنة املةىنذري مكت ىنة العلىنذ 317

100 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي واحلكم. بىنىنىنىند بىنىنىنىنا يىنىنىنىنص بىنىنىنىنا لبىنىنىنىنر. )2009. فهرسااااة اباااان خياااار اإلشىنىنىنىن يلي حتقيىنىنآ. بشىنىنار لىنىنذا معىنىنروا بىنىنذ بشىنىنار لىنىنذا. اإلشاابيلي. ار الغر اإلسالمي. )ط 1. جذن بىنىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنىنا بىنىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىنىند امللىنىنىنىنىنىنف األوسىنىنىنىنىنىني املرامشىنىنىنىنىنىني. األن ىنىنىنىنىنىنار حتقيىنآ )2012. ال يل والتكملة لكتابي الموصول والصلة.. سىنان ل ىناس. بىند بىنا شىنري ة. بشىنار لىنذا معىنىنروا. ار الغر اإلسالمي. )ط 1. جذن بىند بىنا ل ىند ار القءىنالي. )2011. التكملاة لكتااب ابىنا األبىن ار ار حتقيىنىنىنىنآ. بشىنىنىنىنار لىنىنىنىنذا معىنىنىنىنروا. )ط 1. جىنىنىنىنذن الصاااالة. الغر اإلسالمي. ابىنا األبىن ار بىند بىنا ل ىند ار القءىنالي. )2011. معجام أصاحاب حتقيىنىنآ. بشىنىنار لىنىنذا معىنىنروا. القاضااي أبااي علااي الصاادفي. ار الغر اإلسالمي. )ط 1. جذن. ليىنىناس بىنىنا سىنىنع. ) 1428 هىنىنىن(. إمتااا الفءااالء بتااراجم الربمىنىناو ط 1. املديةة املةذري ار ال مان. القراء. ظاليىنىنل باشىنىنا بىنىنا بىنىند أمىنىنع. إيءاااح المكهااون فااي الاا يل ال غىندا علااااىكشااااف الاهااااون عاااان أسااااامي الكتااااب والفهااااون. )ط 1. بصوت ار ياء الرتا العر. 318

101 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول ال غىنىندا ظاليىنىنل باشىنىنا بىنىنا بىنىند أمىنىنع. )1951. هديااة العااا فين أساااماء الماااؤلفين ولثاااا المصاااهفين(. )ط 1. اسىنىنىنطة ذل ومالىنىنىنة املعارا اجلليلة. ال ىنىنىنىنذريلي ب ىنىنىنىند بىنىنىنىنا أ القاسىنىنىنىنم احلسىنىنىنىنيت. )2013. التبصاااارة فااااي قراءة العشرة. حتقيآ سع ولليلي. )ط 1. بىنصوت ار ابىنا. ابا بشكذال يلع با ل د امللف با مسعذ. )2010. الصلة فاي تا يخ أئماة األنادلس وعلماائهم ومحادثيهم وفقهاائهم وأدباائهم. حتقيىنىنىنىنىنآ. بشىنىنىنىنىنار لىنىنىنىنىنذا معىنىنىنىنىنروا. )ط 1. جىنىنىنىنىنذن ار الغىنىنىنىنىنر اإلسالمي. التنييىنىنىن القاسىنىنىنم بىنىنىنا يذسىنىنىنع السىنىنىن. )1981. برناااامج التجيباااي. حتقيىنىنىنىنىنآ ل ىنىنىنىنىند احل ىنىنىنىنىنيظ مة ىنىنىنىنىنذر. )ط 1. جىنىنىنىنىنذن الىنىنىنىنىندار العربيىنىنىنىنىنة للكتا. اجلعىنىنرب بىنىنراهيم بىنىنا لبىنىنر بىنىنا بىنىنراهيم. )2011. كهااز المعاااني فااي شااارح حااارن األمااااني ووجااا التهااااني. حتقيىنىنىنآ ريلىنىنىني لربىنىنىناو. )ط 1. القاهري مكت ة أوز الشيم. اجلبىنىنىن ور سىنىنىنليبان بىنىنىنا سىنىنىنع. ) 1428 هىنىنىنىن. فاااتح األقفاااال بشااارح تحفااة األطفااال. حتقيىنىنآ ل ىنىند الع يىنىن اجلربىنىنذع. )ط 2. الريىنىناض ار الامر. 319

102 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي مىنىنىنىنىنىن بد بىنىنىنىنىنا مىنىنىنىنىنىن بد بىنىنىنىنىنا مىنىنىنىنىنىن بد بىنىنىنىنىنا للىنىنىنىنىني بىنىنىنىنىنا يذسىنىنىنىنىنع ابىنىنىنىنىنا الىنىنىنىنىنىنني ر 1437 هىنىنىن. أجوبااة اإلمااام ابااان الجااز ي علااى المسااائل التبريزياااة. حتقيآ ل د الع ي ال ل. )ط 1. بصوت مؤسسة الء. مىنىنىنىن بد بىنىنىنا مىنىنىنىن بد بىنىنىنا مىنىنىنىن بد بىنىنىنا للىنىنىني بىنىنىنا يذسىنىنىنىنع. ابىنىنىنا الىنىنىنىنني ر ) 1435 هىنىنىن. جااامع أسااانيد اباان الجااز ي. حتقيىنىنآ. ىنىنار بىنىنا سعيد يدر. )ط 1. الريىناض مرسىني جعلىنيم القىنرآن الكىنرمي و رائىنل عامعة امللف سعذ. ابا الىنني ر مىنىن بد بىنا مىنىن بد بىنا مىنىن بد بىنا للىني بىنا يذسىنع. غاياة الههاية في أسماء جال القراءال أولي الرواية والد اية. ) 1351 ه. )حتقيىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنآ بررسرتاسىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنر. بىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنصوت ار الكتىنىنىنىنىنىنىنىنىنىنو ال العلبية. )وهي الط عة املعتبدي ) 1431 هىنىنىنىن. )حتقيىنىنىنآ. للىنىنىني بىنىنىند لبىنىنىنر. )ط 1. القىنىنىناهري مكت ة اخلاأي. بىنىنراهيم لبىنىنرو بىنىنا ل ىنىند ار. )ط 1. ) 1438 هىنىنىن. )حتقيىنىنآ أ القاهري ار اللؤلؤي. ابىنىنىنا الىنىنىنىنني ر مىنىنىنىن بد بىنىنىنا مىنىنىنىن بد بىنىنىنا مىنىنىنىن بد بىنىنىنا للىنىنىني بىنىنىنا يذسىنىنىنىنع. ) 1419 هىنىنىنىن. مهجاااد المقااارئين ومرشاااد الطاااالبين. )التىنىنىن بىنىنىنل. للي العبران. )ط 1. مكة املكرمة ار لاه ال ذائد. بد با بد با بد با للي با يذسع. ) 1435 هىنىن. ابا اجل ر الهشااار فاااي القاااراءال العشااار. )حتقيىنىنىنآ أ.. السىنىنىناه بىنىنىنا بىنىنىند 320

103 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول بذ اجلكت الشةقيطي. )ط 1. املديةة املةذري جمب امللىنف ىند لط الة امل ع الشريع. اري يلي ة م ط ل د ار. كشاف الاهاون عان أساامي الكتاب والفهون. )ط 1. بصوت ار ياء الرتا العر. احلبىنىنىنىنذ يىنىنىنىنا ذت بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند ار. )1993. معجاااام األدباااااء إ شاااااد األ ياااااب إلاااااى معرفاااااة األدياااااب(. حتقيىنىنىنىنىنآ. سىنىنىنىنىنان ل ىنىنىنىنىناس. )ط 1. بصوت ار الغر. احلبىنىنىنذ يىنىنىنا ذت بىنىنىنا ل ىنىنىند ار. ) 1397 ه. معجااام البلااادان. )ط 1. بصوت ار صا ر. محيتىنىنىنىنىنذ أ.. ل ىنىنىنىنىند اهلىنىنىنىنىنا. ) 1424 هىنىنىنىنىنىن. قاااااراءة اإلماااااام ناااااافع عهاااااد المغا بة من واية أبي سعيد و ش. )ط 1. املبلكىنة املغربيىنة وراري األو اا والشؤون اإلسالمية. احلبيىند بىند بىنا تىنذ بىنىنا ل ىند ار. ) 1429 ه. جا وة المقتابس فاي ذكاار و ة األنااادلس. حتقيىنىنآ. بشىنىنار لىنىنذا معىنىنروا بىنىند بشىنىنار لذا معروا. )ط 1. جذن ار الغر اإلسالمي. ابىنىنا محيىنىند بىنىند بىنىنا ل ىنىند ار الةنيىنىند. ) 1416 هىنىنىن. السااحب الوابلااة علاى ضارائح الحهابلاة. حتقيىنآ. بكىنر أبىنذ ريىند. ل ىند الىنرمحا العمجيبع. )ط 1. بصوت مؤسسة الرسالة. اخلطيىنىنىنىنو ال غىنىنىنىندا أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا للىنىنىنىني بىنىنىنىنا هابىنىنىنىنت. ) 1422 هىنىنىنىنىن. تااااا يخ 321

104 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي بغااااداد. حتقيىنىنىنىنآ. بشىنىنىنار لىنىنىنىنذا معىنىنىنىنروا. )ط 1. بىنىنىنىنصوت ار الغر اإلسالمي. اخلشىنىنىنىنت بىنىنىنىنىند بىنىنىنىنا ىنىنىنىنىنار. )1991. أخبااااا الفقهاااااء والمحااااادثين. حتقيىنىنىنآ ماريىنىنىنا لذيسىنىنىنا آبىنىنىنيال ولىنىنىنذي مذليةىنىنىنا. )ط 1. مدريىنىنىند ا لىنىنىن األلل لألحبا العلبية مع د التعاون م العاه العر مدريد. ابىنىنىنا اخلطيىنىنىنو ذ الىنىنىنذرارجع بىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند ار بىنىنىنا سىنىنىنعيد السىنىنىنلباين. ) 1393 هىنىن( اإلحاطاة فااي أخبااا غرناطاة. حتقيىنىنآ بىنىند ل ىنىند ار لةان. )ط 2. القاهري مكت ة اخلاأي. ابا يلكان أمحد با بىند بىنا أ بكىنر. )1972. وفياال األعياان وأنباء أبهاء الزمان. )حتقيىنآ. سىنان ل ىناس. )ط 1. بىنصوت ار صا ر. ابا يليل بد با ل ىند ار. )1959 (. اختصا القدح المعلى فاي التا يخ المحلى بان ساعيد. حتقيىنآ بىنراهيم األبيىنار. )ط 1. القاهري وراري المجقا ة واإلرشا القذمي. الىنىنداين لمجبىنىنان بىنىنا سىنىنعيد. ) 1403 هىنىنىن. التعريااف فااي اخااتالف الاارواة عن ناافع. حتقيىنآ. الت ىنامي الرارىني. )ط 1. املبلكىنة املغربيىنة وراري األو اا والشؤون اإلسالمية. الداين لمجبان با سعيد. التيساير في القراءال السابع. ) 1429 ه. )حتقيىنىنىنىنىنىنآ أ.. ىنىنىنىنىنىناا الءىنىنىنىنىنىناما. )ج 1. الشىنىنىنىنىنىنارة 322

105 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول مكت ة ال ابة. ) 1434 هىنىنىن. )حتقيىنىنىنآ ريىنىند بىنىنىنا بىنىند لىنىنىن ور. )ط 1. مشىنىنىنآ ار اباممجص. ) 1436 هىنىنىنىن. )حتقيىنىنىنآ. يلىنىنىنع بىنىنىنا محىنىنىنذ الشىنىنىنغديل. )ط 1. ائل ار األندل. ) 1436 هىنىنىن. )حتقيىنىنآ. للىنىني بىنىند جذ يىنىنآ الة ىنىنىناس. )ط 1. القاهري ار اباممجص. الىنىنداو بىنىند بىنىنا للىنىني بىنىنا أمحىنىند. ) 1415 هىنىنىن. طبقااال ال مفساارين. حتقيآ للي بد لبر. )ط 2. القاهري مكت ة وه ة. الىنىندلنياين. جىنىنالل بىنىنا سىنىنعذ. ) 1425 هىنىنىن. مااوا د اباان عساااكر فااي تااااا يخ دمشاااا. )ط 1. املديةىنىنىنىنة املةىنىنىنىنذري لبىنىنىنىنا ي ال ىنىنىنىن العلبىنىنىنىني باجلامعة اإلسالمية. الىنىنىنىنىناه بىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنا أمحىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنا لمجبىنىنىنىنىنان. ) 1424 ه. تاااااا يخ اإلساااااالم ووفيااال المشاااهير واألعااالم. )حتقيىنىنآ. بشىنىنار لىنىنذا معىنىنروا. )ط 1. بصوت ار الغر اإلسالمي. الىنىناه بىنىند بىنىنا أمحىنىند بىنىنا لمجبىنىنان. تاا كرة الحفااا. صىنىن ل ل ىنىند الرمحا با حيى املعلبي. )ط 1. بصوت ار الكتو العلبية. الىناه بىنىند بىنىنا أمحىند بىنىنا لمجبىنان. ) 1422 هىنىن. سااير أعاالم الهابالء. أشىنىنىنىنىنىنرا للىنىنىنىنىنىن حتقيقىنىنىنىنىنىنل شىنىنىنىنىنىنعيو األرنىنىنىنىنىنىنؤوط. )ط 11. بىنىنىنىنىنىنصوت 323

106 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي مؤسسة الرسالة. الاه بد با أمحد با لمجبىنان. ) 1429 هىنىن. المساتملح مانكتااب التكملااة. حتقيىنىنآ. بشىنىنار لىنىنذا معىنىنروا. )ط 1. جىنىنىنذن ار الغر اإلسالمي. الاه بد با أمحد با لمجبان. معرفة القراء الكباا علاى الطبقاال واألعصا. ) 1408 هىنىنىنىنىنىنىنىنىنىن. حتقيىنىنىنىنىنىنىنىنىنآ (. بشىنىنىنىنىنىنىنىنىنار لىنىنىنىنىنىنىنىنىنذا معىنىنىنىنىنىنىنىنىنروا شىنىنىنىنىنىنىنىنىنعيو األرنىنىنىنىنىناؤوط صىنىنىنىنىنان م ىنىنىنىنىند ل ىنىنىنىنىناس. )ط 2. بىنىنىنىنىنصوت مؤسسىنىنىنىنىنة الرسالة. ) 1416 ه. )حتقيىنىنآ. جيىنىنار آلىنىنط ىنىنذزج. )ج 1. اسىنىنطة ذل مرمىن ال ىنىنذ والدراسىنات اإلسىنىنالمية. )وهىني الط عىنة املعتبىنىندي ال ) 1427 هىنىنىنىن. )حتقيىنىنىنآ. أمحىنىنىند يىنىنىنان. )ط 2. الريىنىنىناض مرمىنىنىن امللف ي ل لل ذ والدراسات اإلسالمية. الرليت للي با بىند بىنا للىني. ) 1381 هىنىن. برناامج شايوا الرعيهاي. حتقيىنىنىنآ بىنىنىنراهيم شىنىنىن ذ. )ط 1. مشىنىنىنآ وراري المجقا ىنىنىنة واإلرشىنىنىنا القذمي. ال رملىنىنىنىني يىنىنىنىنص الىنىنىنىنديا. )2002. األعااااالم تااااراجم ألشااااهر الرجااااال والهسااااااء مااااان العااااارب والمساااااتعربين والمستشااااارقين. )ط 15. بصوت ار العلم للباليع. 324

107 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول سىنىنىنىن ا اخليىنىنىنىناط ل ىنىنىنىند ار بىنىنىنىنا للىنىنىنىني بىنىنىنىنا أمحىنىنىنىند بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند ار ال غىنىنىنىندا. ) 1433 ه. المبهج في القراءال الثمان وقاراءة األعماو وابان محيصن واختيا خلف واليزيدي. حتقيىنآ. يالىند أبىنذ اجلىنذ. )ط 1. بصوت ار ابا. السىنىنىنخاو بىنىنىند بىنىنىنا ل ىنىنىند الىنىنىنرمحا بىنىنىنا بىنىنىند. ) 1407 هىنىنىنىن. اإلعاااالن باالتوبيخ لمان ذلم أهال التاأ يخ. )التىن بىنل رانىنىن رورنمجىنال جر ىنىنة. صا العلي. )ط 1. بصوت مؤسسة الرسالة. السخاو بد با ل د الرمحا با بد. ) 1412 هىن. الءوء الالماع ألهل القرن التاسع. )ط 1. بصوت ار مكت ة احلياي. السىنىنىنىنيذجي ل ىنىنىنىند الىنىنىنىنرمحا بىنىنىنىنا أ بكىنىنىنىنر. ) 1399 ه. بغيااااة الوعاااااة فااااي طبقااال اللغااويين والهحاااة. حتقيىنىنآ بىنىند أبىنىنذ ال ءىنىنل بىنىنراهيم. )ط 2. بصوت ار ال كر. ابىنىنا سىنىنعيد للىنىني بىنىنا مذسىنىن األندلسىنىني. )1945. الغصااون اليانعااة فااي محاساان شااعراء المائااة السااابعة. حتقيىنىنآ بىنىنراهيم األبيىنىنار. )ط 1. القاهري ار املعارا. ابىنىنا سىنىنعيد للىنىني بىنىنا مذسىنىن األندلسىنىني. الااام غبرب فااي ح ل ااى الااام غبرب. حتقيآ. شذ ي نيع. )ط 4. القاهري ار املعارا. ابىنىنا السىنىنىنالر ل ىنىند الذهىنىنىنا بىنىنىنا يذسىنىنىنع بىنىنىنا بىنىنىنراهيم بىنىنا بىنىنىنص الشىنىنىنا عي. ) 1425 هىنىنىنىنىنىن. طبقاااااال القاااااراء السااااابع. حتقيىنىنىنىنىنآ أمحىنىنىنىنىند لةايىنىنىنىنىنة. 325

108 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي )ط 1. بصوت ار الكتا العر. الشىنىنيم ل ىنىند السىنىنتار. ) 1414 هىنىنىن. الحااافظ الاا هبي مااؤا اإلسااالم. )ط 1. مشآ ار القلم. ال ىنىنىن د يليىنىنىنل بىنىنىنا أي ىنىنىنف. ) 1420 ه. الاااوافي بالوفياااال. حتقيىنىنىنآ أمحىنىنىنىنىند األرنىنىنىنىنىناؤوط وآيىنىنىنىنىنريا. )ط 1. بىنىنىنىنىنصوت ار يىنىنىنىنىناء الىنىنىنىنىنرتا العر. الء ا أمحد با حيى بىنا أمحىند بىنا لبىنصي. ) 1410 هىنىن. بغياة الملاتمس فااااي تااااا يخ جااااال أهاااال األناااادلس. حتقيىنىنىنآ بىنىنىنىنراهيم األبيىنىنىنىنار. )ط 1. القاهري ار الكتا امل ر. الطرابلسىني ل ىند الىنررال بىنا محىن ي بىنا للىني. ) 1431 هىنىن. نهاياة الغاياة فاي بعااس أساااماء جاااال القاااراءال أولاااي الرواياااة. )حتقيىنىنآ أ.. لبىنىنىنر ل د السال جدمر. )ط 1. بصوت املكت ة الع رية. أبذ جالو املرواين ل د الىنني ار با ل د ار با أ ىنبد بىنا أصىن خل القرشىني القىنىنرج. ) 1431 هىنىنىن. عيااون اإلمامااة ونااواير السياسااة. حتقيىنىنآ. بشىنىنىنار لىنىنىنذا معىنىنىنروا صىنىنىنال مىنىنىنىن بد رىنىنىنر ار. )ط 1. جىنىنىنذن ار الغر اإلسالمي. العسىنقالين أمحىند بىنا للىني بىنا نيىنر. ) 1414 هىنىن. الاد الكامهاة فاي أعياااااان المائاااااة الثامهاااااة. ج ىنىنىنىنىن ي سىنىنىنىنىناه الكرنكىنىنىنىنىنذ األملىنىنىنىنىناين. )ط 1. بصوت ار اجليل. الع يف بىنر أ.. أمىنر نىنياء. ) 1405 هىنىن. ماوا د الخطياب البغادادي فاي 326

109 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول تا يخ بغداد. )ط 2. الرياض ار جي ة. ابا لسامر للي با احلسا بىنا ه ىنة ار الشىنا عي. ) 1415 هىنىن. تاا يخ مديهاااااة دمشااااا. )حتقيىنىنىنىنىنآ لبىنىنىنىنىنىنر بىنىنىنىنىنا يرامىنىنىنىنىنىنة اليف عب ىنىنىنىنىنىنرو. )ط 1. بصوت ار ال كر. ابا العبا ل د احلي بىنا أمحىند العكىنر احلة لىني. ) 1406 ه. شا ال الاا هب فااي أخبااا ماان ذهااب. حتقيىنىنآ ل ىنىند القىنىنا ر األرنىنىناؤوط وآيريا. )ط 1. مشآ ار اباممجص. الغرناجي أمحد با براهيم. ) 1429 هىن. صلة الصالة. حتقيىنآ شىنريع العدو. )ط 1. القاهري مكت ة المجقا ة الديةية. الغ بد با بد. ) 1418 هىنىن. الكواكاب الساائرة بأعياان المائاة العاشااارة. ونىنىنىن ذاشىنىنىنيل يليىنىنىنل املة ىنىنىنذر. )ط 1. بىنىنىنصوت ار الكتو العلبية. ابىنىنىنا يىنىنىنار بىنىنىند بىنىنىنا أمحىنىنىند بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا بىنىنىند بىنىنىنا للىنىنىني املكةاسىنىنىني. )1984. فهاار اباان غاااني. حتقيىنىنآ بىنىند ال اهىنىني. )ط 1. جذن ار بذسالمة للةشر والتذري. فهاااار الكتااااب العربيااااة باااادا الكتااااب المصاااارية هىنىنىنىنىن. ط 1. القاهري مط عة ار الكتو امل رية. فهاار المخطوطااال العربيااة فااي مكتبااة األوقاااف العامااة فااي بغااداد. ) 1393 هىن. )ط 1. بغدا مط عة اإلرشا. 327

110 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي ابىنىنىنا ر ىنىنىنذن بىنىنىنراهيم بىنىنىنا للىنىنىني. الاااديباج المااا هب فاااي معرفاااة أعياااان المااااااا هب. )حتقيىنىنىنىنىنىنىنآ. بىنىنىنىنىنىنىند األمحىنىنىنىنىنىنىند أبىنىنىنىنىنىنىنذ الةىنىنىنىنىنىنىنذر. )ط 1. القاهري ار الرتا. ابا ال رني ل د ار با بد با يذسىنع األر. ) 1429 هىنىن. تاا يخ علمااااااء األنااااادلس. حتقيىنىنىنىنىنآ. بشىنىنىنىنىنار لىنىنىنىنىنذا معىنىنىنىنىنروا. )ط 1. جذن ار الغر اإلسالمي. ابىنىنا ىنىند بىنىند بىنىنا بىنىند بىنىنا ىنىند اهلىنامشي املكىنىني. ) 1347 هىنىنىن. لحااظ األلحا ب يل طبقال الحفا. )ط 1. مشآ مط عة التذ يآ. القانىنىنىني ليىنىنىنىناض ليىنىنىناض بىنىنىنىنا مذسىنىنىن الي ىنىنىنىن. ) 1403 هىنىنىنىنىن. ترتيااااب الماااادا ر وتقريااااب المسااااالذ لمعرفااااة أعااااالم ماااا هب مالااااذ. )حتقيىنىنىنىنىنىنىنآ بىنىنىنىنىنىنىند بىنىنىنىنىنىنىنا جاويىنىنىنىنىنىنىنت الطةنيىنىنىنىنىنىنىني. )ط 2. الربىنىنىنىنىنىنىناط وراري األو اا والشؤون اإلسالمية. القانىنىنىنىني ليىنىنىنىناض ليىنىنىنىناض بىنىنىنىنا مذسىنىنىنىن الي ىنىنىنىن. ) 1402 هىنىنىنىنىن. الغهيااااة فهرسااش شاايوا القاضااي عيااا (. حتقيىنىنآ مىنىناهر رهىنىنص رىنىنرار. )ط 1. بصوت ار الغر اإلسالمي. ره بلذط للي الرنىنا وأمحىند جىنذران. معجام التاا يخ التاراإل اإلساالمي في مكتبال العالم. )ط 1. ي ر جرميا ار العق ة. القىن ويت لبىنىنر بىنىنا للىنىني بىنىنا لبىنىنر. ) 1426 هىنىن. مشاايخة القزويهااي. حتقيىنىنآ. لامر سا صرب. )ط 1. بصوت ار ال شائر اإلسالمية. 328

111 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الق طىنىنىني للىنىنىني بىنىنىنا يذسىنىنىنع ) 1406 هىنىنىنىن. إنباااا الااارواة علاااى أنباااا الهحااااة )حتقيآ بد أبذ ال ءل براهيم. )ط 1. القاهري ار ال كر العر. ابا القانىني أ ىنىنبد بىنا مىنىن بد بىنا أ العا يىنة املكةاسىني. ) 1390 هىنىن. د ة الحجال في غرة أسماء الرجال. حتقيآ. بىند األمحىند أبذ الةذر. )ط 1. القاهري ار الرتا. ابىنا القانىنىني أ ىنىنبد بىنىنا مىنىن بد بىنىنا أ العا يىنة املكةاسىنىني. )2008. لقااط الفرائااد ماان لفايااة ح ق اا الفوائااد. )حتقيىنىنآ بىنىند نيىنىني. )ط 2. جذن ار الغر اإلسالمي. الكتىنىنىناين بىنىنىند بىنىنىنا رع ىنىنىنر بىنىنىنا ريىنىنىن. ) 1425 هىنىنىنىن. سااالوة األنفاااا ومحادثاااة األكياااا بمااان أقبااار مااان العلمااااء والصااالحاء بفاااا. حتقيىنىنىنآ ل ىنىنىند ار الكتىنىنىناين وآيىنىنىن يف ريا. )ط 1. الىنىنىندار ال يءىنىناء ار المجقا ة للةشر والتذري. م الىنىنىنة لبىنىنىنر رنىنىنىنا. ) 1414 هىنىنىنىن. معجااام الماااؤلفين تاااراجم مصاااهفي الكتب العربية(. )ط 1. بصوت مؤسسة الرسالة. املىنىن ل ىنىند الذهىنىنا بىنىنا وه ىنىنان احلة ىنىني. ) 1425 ه. أحاساان األخبااا في محاسن السبعة األخيا أئمة الخمسة األمصا. )حتقيىنآ. أمحد السلذ. )ط 1. بصوت ار ابا. املطىنىنص بىنىند بىنىنا ىنىنال. ) 1429 هىنىنىن(. اإلحكااام فااي ضاابط المقدمااة الجز ياااااااة وتحفاااااااة األطفاااااااال. )ط 1. الكذيىنىنىنىنىنىنىنت يىنىنىنىنىنىنراس للةشىنىنىنىنىنىنىنر 329

112 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي والتذري. املقر أمحد با بد التلبساين. ) 1388 هىن. نفح الطيب مان غصان األنادلس الرطياب. حتقيىنآ. سىنان ل ىناس. )ط 1. بىنصوت ار صا ر. املكةاسىنىني أمحىنىند ابىنىنا القانىنىني. )1974. جاا وة ا قتبااا فااي ذكاار ماان حاال ماان األعااالم مديهااة فااا. )ط 1. الربىنىناط ار املة ىنىنذر للط الة والذرا ة. املةتىنىنىنىنذر بىنىنىنىند بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند امللىنىنىنىنف القيسىنىنىنىني. ) 1421 ه. شاااارح الااااد اللوامااع فااي أصاال مقاارأ اإلمااام نااافع. حتقيىنىنآ ال ىنىنديقي سىنىنيد ذر. )ط 1. املغر. املةتىنىنىنىنىنىنىنذر ىنىنىنىنىنىنىنىنبد بىنىنىنىنىنىنىنا ل ىنىنىنىنىنىنىند الىنىنىنىنىنىنىنىنبلف القيسىنىنىنىنىنىنىني. ) 1432 ه. فهرساااااااة المهتااو ي. حتقىنىنىنيآ. بىنىند بةشىنىنىنري ة. )ط 1. املبلكىنىنة املغربيىنىنة الرابطة الىنب بدية للعلباء. ابىنىنىنا ناصىنىنىنىنر الىنىنىنىنديا بىنىنىنىند بىنىنىنىنا ل ىنىنىنىند ار الدمشىنىنىنىنقي. ) 1413 هىنىنىنىنىن. توضاااايح المشااااتب فااااي ضاااابط أسااااماء الاااارواة وأنسااااابهم وألقااااابهم وك هاااااهم. حتقيآ بد العر سذسي. )ط 1. بصوت مؤسسة الرسالة. الة ىنىنىناهي للىنىنىني بىنىنىنا ل ىنىنىند ار بىنىنىنا بىنىنىند اجلىنىنىناامي املىنىنىنالقي. ) 1403 هىنىنىنىن. تا يخ قءاة األندلس. ط 5. بصوت ار ا ال اجلديدي. الةىنىندمي بىنىند بىنىنىنا أ يعقىنىنىنذ سىنىنىن ال املعىنىنىنروا بىنىنالذرال. ) 1391 هىنىنىنىن. 330

113 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول الفهرسش في أخبا العلماء المصاهفين مان القادماء والمحادثين وأسماءكتبهم. حتقيآ رنا جتد. )ط 1. ج ران. الةيسابذر مسلم با احلنيىناج. ) 1419 هىنىن. صاحيح مسالم. )حتقيىنآ أ ص يو الكرمي. )ط 1. الرياض بيت األ كار الدولية. الىنىنىنذا آشىنىنىني بىنىنىند بىنىنىنا رىنىنىنابر. )1982. برناااامج الاااوادي لشاااي. )حتقيآ بد ذ. )ط 3. بصوت ار الغر اإلسالمي. الذا براهيم. ) 1420 هىنىن. الد اساال القرلنياة باالمغرب فاي القارن الراباع عشر الهجري. )ط 1. الدار ال يءاء مط عة الةنيا اجلديدي. ولد أباه. بىند املختىنار. )2008. تاا يخ القاراءال فاي المشار والمغرب. )ط 2. بصوت ار الكتو العلبية. الذنشريسي أمحد با حيى با بد. )2009. وفيال الونشريساي. حتقيآ بد با يذسع القاني. )ط 1. القاهري نذابخل ال كىنر للةشر والتذري. اليا عي ل د ار با أسىنعد بىنا للىني اليبىنت. ) 1417 هىنىن. مارلة الجهاان وعبرة اليقاان في معرفة ماا ي عتبار مان حاوادإل الزماان. )حتقيىنآ يليل املة ذر. )ط 1. بصوت ار الكتو العلبية. الرسائل العلمية: لىنىنىنذاري. سىنىنىنامي. ) 1438 هىنىنىنىن. المفاااردال فاااي القاااراءال السااابع لمحماااد باااان عماااارو باااان علاااي العمااااادي ل 783 هااااا( د اسااااة 331

114 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي وتحقيااا. رسىنىنىنالة متىنىنىنذراه. مكىنىنىنة املكرمىنىنىنة رامعىنىنىنة أ القىنىنىنر مليىنىنىنة الدلذي وأصذل الديا. الغامىنىند للىنىني بىنىنا ل ىنىند ار بىنىنا يىنىنر ار. ) 1429 هىنىنىن. مباارن الااامعاني في شرح قصيدة حرن األماني ووج التهاني لمحمد بان عمارو بان علاي العماادي ل 783 هاا( د اساة وتحقيا مان أول ساو ة األعااااراف إلااااى نهايااااة سااااو ة المؤمهااااون. رسىنىنىنىنالة مارسىنىنىنىنتص. مكىنىنىنىنة املكرمة رامعة أ القر ملية الدلذي وأصذل الديا. الجة. أمع با ري. ) 1430 هىن. غاية الههاية في أساماء جاال القااااااراءال أولااااااي الروايااااااة والد ايااااااة للحااااااافظ اباااااان الجااااااز ي ل 833 هاا( د اساة وتحقيا ماان أول الكتااب إلاى لخار باااب الحاء. رسالة متذراه. مكة املكرمة رامعة أ القر ملية الىندلذي وأصذل الديا. بىنىند للىنىني سىنىنيع اإلسىنىنال بىنىنا سىنىنع. ) 1437 هىنىنىن. الااامفيد فاايكااالم الاامجيد فاي ما هب اإلماام الربااني حاامزة بان حبياب لمحماد بان محمااد التبرياازي كااان حيااا سااهة: 711 هااا( د اسااة وتحقياا ماان أول سوة الفاتحة إلى لخر ساوة الكهاف. رسىنالة مارسىنتص. املديةىنة املةذري اجلامعة اإلسالمية ملية القرآن الكرمي والدراسات اإلسالمية. نعبىنان ىنال. ) 1431 هىنىن. الهدياة إلاى الحءارة العلياة لمحماد بان عماارو باان علااي العمااادي ل 783 هاا( د اسااة وتحقياا. رسىنىنالة 332

115 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول مارستص. اليبا رامعة ملية ا ا. البحوإل العلمية المحكمة: يىنان. أمحىند. )1994. لام ي هشار طبقاال القاراء للا هبي كاامال. جملة جمب اللغة العربية األر ين األر ن. العد )47. الرويمجىنىنىني أ.. أمحىنىنىند بىنىنىنا محىنىنىنذ. )يىنىنىنص مةشىنىنىنذر. الجاااامع لتاااراجم قاااراء القرن التاسع من الءوء الالمع. لىنىنىن ون. ىنىنىنىنال. )2016. دو محركاااال البحااااث الشااارعية فااااي تسهيل الكشف عن مجاهيال المخطوطاال بعاس مخطوطاال التفساااير وعلاااوم القااارلن وتاااراجم القاااراء نموذج اااا. املىنىنىنؤمتر الىنىنىندويل األول للبخطذجىنىنىنات والذهىنىنىنائآ التارخييىنىنىنة رامعىنىنىنىنة العلىنىنىنىنذ اإلسىنىنىنالمية املالي ية مالي يا. م ىند. كىنان صىنان. )2016. ساالة فاي طبقاال القاراء لتااج الادين أحماااد باااان عباااد القاااااد بااان مكتااااوم القيساااي ل 749 هااااا( د اسااااة وتحقي. جملة الرتا العلبي العر العرال العد )2 )3. ولليلىنىنىنىنىنىني سىنىنىنىنىنىنع. )2013. العشاااااار الهافعيااااااة وامتااااااداداتها فاااااااي الجزائار د اساة الشايخ الباوجليلي نموذج اا. املىنؤمتر العىناملي األول للقراءات القرآنية مرامش املغر. ولد أمع املختار. علم جال القراءال أهميتا وتا يخا وحاجتا إلاى العهاياااااااة. حبىنىنىنىنىنىنىن مةشىنىنىنىنىنىنىنذر صىنىنىنىنىنىنىن ة ال ا ىنىنىنىنىنىنىن الشخ ىنىنىنىنىنىنىنية للىنىنىنىنىنىنىن ازنرتنت.almokhtar-1.blogspot.com 333

116 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي Bibliography Manuscript Sources: Al-Jamzouri, Sulaiman bin Hussein. Fath Alqfal Besharh Tohfat Alatfal. copy of the Azhar Library, Cairo: No. (2096 qiraat / 12850). copy of the library of Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh: No. (6939). Ibn Al-Jazri, Mohammed bin Mohammed bin Mohammed bin Ali bin Yusuf. Ghayat al-nihaya fi Asma Rijal al-qiraʼatuli al-riwayah wa aldirayah. copy of the library of Mahmudiyah, Medina: No. (2559). It is written by the author. copy of the Egyptian Book House, Cairo: No. (1616). copy of Bayezid Public Library, Istanbul: No. (90/18755). copy of Bayezid Public Library, Istanbul: No. (234/18785). copy of the library of Marmara University, Istanbul: no. (24). copy of the library of Mouradah, Mginsa: No. (368). copy of Noor Ottoman Library, Istanbul: No. (85). Al-Dani, Othman bin Said. Tathkirat Alhafiz Litarajim Alqurra Alsaba'ah Waijtima'aehim Waitifaqhim Fi Horoof Alikhtilaf. copy of the library of Kadek Ahmed Pasha, afyon Qurrah Hessar, No. (17575). Al-Dani, Othman bin Said. Altaiseer Fi Alqiraat Alsab'e. copy of the National Library, Rabat, No. (2012). Al-Thahabi, Mohammed bin Ahmed bin Othman. Ma'arefat Alqurra Alkibar Ala Altabaqat Walasaar. 334

117 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول copy of the library of Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh: No. (7942). copy of the Kobrieli Library, Istanbul: No. (1116). copy of the National Library, Paris: No. (2084). copy of the National Library, Rabat: No. (119). Al-Musli, Jaafar ibn Makki. Alkamel Alfarid Fi Altajreed Wa Altafreed. copy of Leiden University Library, Netherlands: No. (2579). Resources and Printed References: 7. Adrenawi, Ahmed bin Mohammed. (1417 AH). Tabaqat Al-Mufsirin. (ivnvestigated by: dr. Sulaiman Al-Khazi). (first edition). Medina; Library of Science and Governance. Muhammad bin Khair bin Omar. (2009 AD). Fahrasat Ibn Khair Al-Ashbili. (Investigated by: dr. Bashar Awwad Marouf, Mahmoud Bashar Awad) (first edition). Tunisia: Dar Al-Gharb Al-Islami. Al-Ansari, Muhammad ibn Muhammad ibn Abd al-malik al-ousi al-marrakshi. (2012 AD). Althail Wa Altakmilah Likitabai Almawsool Walselah. (Investigated by: dr. Ihsan Abbas, dr. Mohammed bin Sharifa, dr. Bashar Awwad Ma'arouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb al-islami. Ibn Al-Abar, Muhammad ibn Abdullah al-qudai. (2011 AD). Altakmilah Li Kitab Alsilah. (Investigated by: dr. Bashar Awwad Maarouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb al-islami. Ibn al-abar, Muhammad ibn Abdullah al-quda'i. (2011 AD). Muajam Ashaab Alqhadi Abi Ali Alsadafi. (Investigated by: dr. Bashar Awwad Maarouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb al-islami. Al-Bermawi, dr. Elias Ben Hussein. (1428 AH). Imtaa Alfudhalaa Betarajem Alqurra. (first edition). 335

118 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي Medina: Dar Alzzaman. Baghdadi, Ismail Pasha bin Mohammed Amin. Idah Almaknoon Fi Aldhail Alaa Khashf Aldhunoon An Asami Alkutub Walfunoon. (first edition). Beirut: the House of Revival of Arab heritage. Baghdadi, Isma'il Pasha Bin Muhammad Amin. (1951 AD). Hadiyah Al-Arifin (Asmaa Almualifin Wathar Almusanifin). (first edition). Istanbul: Wikalah Alma'arif Aljalilah. Al-Bujaili, Muhammad ibn Abi al-qasim al-husseini. (2013 AD). Altabsirah Fi Qerat Alasharah. (investigation: Hussein and Ali). (first edition). Beirut: Ibn Hazm House. Ibn Beshkawal, Khalaf bin Abdul Malik bin Masood. (2010 AD). Alselah Fi Tarikh A'amat Alandalus Waolamaihim Wamuhadithehim Wafukahahim Waodaba'him. (Investigated by: dr. Bashar Awwad Maarouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb al- Islami. Al-Tajabi, Al-Qasem bin Yousef Al-Sabti. (1981 AD). Barnamj Al-Tajabi. (investigation: Abdel-Hafiz Mansour). Tunisia: the Arab Book House. Al-Ja'abari, Ibrahim Bin Omar Bin Ibrahim. (2011 AD). Kanz Almaani Fi Sharh Harez Al-Amani Wawajh Altahani. (Investigated by: Farghali Arabawi). (first edition). Cairo: Makhtabah Awlad Alshaikh. Al-Jamzouri, Sulayman bin Hussein. (1428 AH). Fath Alaqfaal BiSharh Tuhfat Alatfal. (Investigated by: Abdul Aziz Al Jarboo). (second edition). Riyadh: House of Remembrance. Ibn Al-Jazri, Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Ali ibn Yusuf. (1437 AH). Ajwibat Alimam Ibn Aljazari Ala Almasa'el Altabreeziah. (investigation by: Abdul Aziz al-zu'bi). (first edition). Beirut: Al- Duha Foundation. 336

119 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول Ibn Al-Jazri, Mohammed bin Mohammed bin Mohammed bin Ali bin Yusuf. (1435 AH). Jam'e Asanid Ibn al- Jazri. (Investigated by: dr. Hazem bin Saeed Haider). (first edition). Riyadh: King Saud University, Chair of the teaching and reading of the Holy Quran. Ibn Al-Jazri, Mohammed bin Mohammed bin Mohammed bin Ali bin Yusuf. Ghayat al-nihaya fi Asma Rijal al-qiraʼat uli al-riwayah wa aldirayah. (1351 AH). (Investigated by: Bergstrasher). Beirut: Scientific Book House. (The edition adopted in all the research) (1431 AH). (Investigated by: dr. Ali Mohamed Omar). (first edition). Cairo: Al-Khanji Library. (1438 AH). (Investigated by: Abi Ibrahim Amr bin Abdullah). (first edition). Cairo: Dar Al-Loualoa. Ibn Al-Jazri, Mohammed bin Mohammed bin Mohammed bin Ali bin Yusuf. (1419 AH). Munjid Almuqreen Wamurshid Altalbin. (Investigated by: Ali Al- Omran). (first edition). Makkah Al-Mukarramah: Dar Alam ALfawed. Ibn Al-Jazri, Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Ali ibn Yusuf. (1435 AH). Alnnshr Fi Alqiraat Alashr. (Investigated by: dr. Al-Salem bin Mohammed Al-Jikni Al-Shanqeeti). (first edition). Al- Madinah Al Munawwarah: King Fahd Complex for Printing the Holy Quran. Haji Khalifa, Mustafa Abdullah. Khashf Aldhunoon Aan Asami Alkutub Wafunoon. Beirut: Dar Iha'a Alturaath Alislami. Hamawi, Yaqoot bin Abdullah. (1993 AD). Muajam Alodabaa (Irshad Alareeb Ila Ma'erfiah Aladeeb). (Investigated by: dr. Ihsan Abbas). (first edition). Beirut: Dar al-gharb. Al-Hamwi, Yaqoot bin Abdullah. (1397 AH). Muajam 337

120 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي Albuldaan. (first edition). Beirut: Dar Sader. Hamito, Abdel Hadi. (1424 AH). Qiraat Al-Imam Nafie Eind Almagharibah Min Riwah Abu Said Warsh. (first edition). Morocco: Ministry of Awqaf and Islamic Affairs. Al-Humaidi, Muhammad ibn Fattouh ibn Abdullah. (1429 AH). Jathwah Almuqtabis Fi Thikr Wulat Al- Andalus. (Investigated by: dr. Bashar Awwad Maarouf, Mohamed Bashar Awwad Ma'rouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb Al-Islami. Ibn Humaid, Mohammed bin Abdullah Al-Najdi. (1416 AH). Alsuhub Alwabilah Alaa Dara'eh Alhanabilah. (Investigated by: dr. Bakr Abu Zeid, dr. Abd Al-Rahman al-othaimeen). (first edition). Beirut: Thesis Foundation. Alkhatib Al-Baghdadi, Ahmed bin Ali bin Thabit. (1422 AH). Tarikh Baghdad. (investigation: dr. Bashar Awwad Ma'arouf). (first edition). Beirut: Dar al-gharb al-islami. Al-Khashani, Mohammed bin Harith. (1991 AD). Akhbar Alfuqhaa Walmuhadditheen. (investigation: Maria Luisa Abella and Luis Molina). (first edition). Madrid: Supreme Council for Scientific Research, Institute of Cooperation with the Arab World Madrid. Ibn al-khatib, with the two ministries Mohammed bin Abdullah bin Saeed al-salmani. (1393 AH). Alihatah fi Akhbar Granada. (investigation: Muhammad Abdullah Annan). (second edition). Cairo: the Library of the Khanji. Ibn Khalkhan, Ahmed bin Mohammed bin Abi Bakr. (1972 AD). Wafiyat Alayaan Wanbaa Abnaa Alzaman. (Investigated by: dr. Ihsan Abbas, (first edition). Beirut: Dar Sader. Ibn Khalil, Muhammad Bin Abdullah. (1959 AD). Ikhtesar Alqadh Almualla fi Altarekh for Ibn 338

121 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول Sa'ed. (Investigation: Ibrahim Al-Abiari). (first edition). Cairo: Ministry of Culture and National Guidance. Aldani, Othman bin Said. (1403 AH). Altarif Fi Ikhtilaf Alrwah An Nafe. (Investigated by: dr. Altuhami Alraji). (first edition). Morocco: Ministry of Awqaf and Islamic Affairs. Aldani, Osman bin Said. Altaiseer Fi Alqiraat Alsab'e. (1429 AH). (Investigated by: Dr. Hatem Al Daman). (first edition). Sharjah: Al Sahaba Library. (1434 AH). (Investigated by: Farid bin Mohammed Azzouz). (first edition). Damascus: Dar Ibn Katheer. (1436 AH). (Investigated by: Dr. Khalaf bin Hamoud Al-Shaghdli). (first edition). Hail: Dar al- Andalus. (1436 AH). (Investigated by: Dr. Ali Mohamed Tawfiq Al-Nahhas). (first edition). Cairo: Dar Ibn Katheer. Daoudi, Muhammad bin Ali bin Ahmed. (1415 AH). Tabaqat Al-Mufsirin. (ivnvestigated by: Ali Mohamed Omar). (second edition). Cairo: Wahba Library. Al-Dujani, dr. Talal bin Saud. (1425 AH). Mawared Ibn Asakir Fi Tarikh Demashq. (first edition). Medina: Deanship of Scientific Research, Islamic University. Al-Thahabi, Mohammed bin Ahmed Othman. (1424 AH). Tarikh Alislam Wawafyyat Almashaheer Waalam. (investigation: dr. Bashar Awwad Ma'arouf). (first edition). Beirut: Dar al-gharb al-islami. Al-Thahabi, Mohammed bin Ahmed bin Othman. Tathkirah Alhuffadh. (corrected by: Abdul Rahman bin Yahya al-maalami). (first edition). Beirut: the House of Scientific Books. Al-Thahabi, Mohammed bin Ahmed Othman. (1422 AH). Sear Aalam Alnubalaa, (supervised by his 339

122 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي achievement: Shuaib Al-Arnaout). (11 edition). Beirut: Al-Resala Foundation. Al-Thahabi, Mohammed bin Ahmed bin Othman. (1429 AH). Almustamlih Min Kitab Altakmilah. (Investigated by: dr. Bashar Awwad Maarouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb al-islami. Al-Thahabi, Mohammed bin Ahmed bin Othman. Ma'arifah Alqurra Alkibar Ala Altabaqat Waasaar. (1408 AH). (Investigated by: Dr. Bashar Awwad Marouf, Shuaib Arnaout, Saleh Mahdi Abbas). (Second Edition). Beirut: Al-Resala Foundation. (1416 AH). (Investigated by: Dr. Tayyar Alte Gulaj). (first edition). Istanbul: Center for Research and Islamic Studies. (The edition adopted in all the research) (1427 AH). (Investigated by: Dr. Ahmed Khan). (Second Edition). Riyadh: King Faisal Center for Research and Islamic Studies. Al-Ra'ayni, Ali ibn Muhammad ibn Ali. (1381 AH). Barnamj sheiokh al-ra'ayni. (investigation: Ibrahim Shbouh). (first edition). Damascus: Ministry of Culture and National Guidance. Al-Zarkali, Khair al-din. (2002 AD). Alalam Tarajem LeAshhar Alrejal Walnessa Min Alarab Walmusta'rbin Walmustashreqin. (15 th edition). Beirut: Dar al-ilm for millions. Sibt Al-Khayat, Abdullah bin Ali bin Ahmed bin Abdullah al-baghdadi. (1433 AH). Almubhij Fi Alqaraat Althaman Wa Qirah Al-Amash and Ibn Mahaysn Waikhitar Khalf WalYazidi. (Investigated by: dr. Khalid Abu Joud). (first edition). Beirut: Dar Ibn Hazm. Sikhawi, Mohammed bin Abdul Rahman bin Mohammed. 340

123 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول (1407 AH). Alilaan Bealtawbekh Leman Dhamma Ahl Altarekh. (cared by: Franz Rosenthal, translation: dr. Saha Al Ali). (first edition). Beirut: Al-Resalah Foundation. Al-Sakhawi, Muhammad ibn Abd al-rahman ibn Muhammad. (1412 AH). Aldaw Al-Lam'e Li Ahl Alqarn Altas'e. (first edition). Beirut: Library Al- Hayah. Al-Suyuti, Abdul Rahman bin Abi Bakr. (1399 AH). Baghyat Alwaah Fi Tabqat Allghaween Wanuhaah. (investigation: Muhammad Abu al-fadl Ibrahim). (second edition). Beirut: Dar al-fikr. Ibn Sa'id, Ali bin Musa Al-Andalusi. (1945 AD). Al- Ghusoon Al-Yatta'a Fi Mahasin Shura'a Alm'ah Alsab'eah. (Investigated by: Ibrahim Al-Abiari). (first edition). Cairo: Dar Al Ma'arif. Ibn Said, Ali ben Moussa Andalusi. Almughrab Fi Hula Almaghrib. (Investigated by: dr. Shawky Daif, Fourth Edition). Cairo: Dar Al Ma'arif. Ibn Al-Sallar, Abdul Wahab bin Yusuf bin Ibrahim bin Birm al-shafi'i. (1425 AH). Tabaqat Alqurra Alsab'e. (Investigated by: Ahmed Eniet). (first edition). Beirut: Dar al-kitab al-arabi. Al-Sheikh, Abdul Sattar. (1414 AH). Al-Hafiz al-zahabi, historian of Islam. (first edition). Damascus: Dar Al- Qalam. Al-Safadi, Khalil bin Aibek. (1420 AH). Al-Wafi Biwalfiyat. (Investigated by: Ahmed Arnaout, et al). (first edition). Beirut: Dar Iha'a Alturaath Alarabi. Al-Dabbi, Ahmed bin Yahya bin Ahmed bin Amira. (1410 AH). Baghyat Aalmultamis fi Tarikh Rejal Alandalus. (investigation: Ibrahim Abiari). (first edition). Cairo: the Egyptian Book House. Al-Trabelsi, Abdul Razzaq bin Hamza bin Ali. (1431 AH). 341

124 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي Nihayat Alghayah Fi Bahd Asmaa Rijal Alqiraat Oli Alriwayah. (Investigation: Omar Abdulsalam Tadmari). (first edition). Beirut: Contemporary Library. Abu Talib Al-Marwani, Abdul-Jabbar Bin Abdullah bin Ahmad bin Asghag Al-Qurashi Al-Qurtubi. (1431 AH). Oyoon Alemamah Wa Nwader Alseasah. (investigation: Dr. Bashar Awwad Maarouf, Salah Muhammad Jarrar). (first edition). Tunisia: Dar Al- Gharb Al-Islami. Al-Aseqlani, Ahmad bin Ali bin Hajar. (1414 AH). Al- Dardar Alkaminah Fi Ayan Almiah Althaminah. (Corrected by: Salem Al-Karnkoy Al-Almani). (first edition). Beirut: Dar al-jail. Al-Omari, Akram Zia. (1405 AH). Mawared Al-Khatib Al-Baghdadi Fi Tarikh Baghdad. (second edition). Riyadh: Dar Taiba. Ibn Assaker, Ali bin Hassan bin Heba Allah al-shafei. (1415 AH). Tarikh Madinat Demashq. (investigation: Omar bin Gharamah Al-Amroi). (first edition). Beirut: Dar al-fikr. Ibn Al-Emaad, Abdul Hai bin Ahmed al-akri al-hanbali. (1406 AH). Shatharat Althahab Fi Akhbar Man Thahab. (Investigated by: Abdul Qadir Arnaout and others). (first edition). Damascus: Dar Ibn Katheer. Granati, Ahmed bin Ibrahim. (1429 AH). Selah Alselah. (Investigated by: Sharif Adawi). (first edition). Cairo: Library of Religious Culture. Al-Ghazi, Muhammad ibn Muhammad, (1418 AH), Alkawakib Alsaairah Bi Ayaan Alma'eh Alashirah. (Investigated by: Khalil al-mansur). (first edition). Beirut: Scientific Book House. Ibn Ghazi, Muhammad bin Ahmed bin Mohammed bin Mohammed bin Ali al-muknasi. (1984 AD). Fahras Ibn Ghazi. (Investigated by: Mohammed al-zahi). 342

125 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول (first edition). Tunisia: Dar Bousalama Publishing and Distribution. Fahras Alkutub Alarabiah Bidar Alkutub Almasriah. (1342 AH). Cairo: Egyptian Book Publishing House. Fahras Almakhutat Alarabiah Fi Makhtabah Alawqaf Ala'amah in Baghdad. (1393 AH). (first edition). Baghdad: Press Guidance. Ibn Farhoun, Ibrahim bin Ali. Aldibaj Almuthahab Fi ma'aerfat Ayan Almathhab. (Investigated by: Dr. Mohammed Al-Ahmadi Abu-Nur). (first edition). Cairo: Heritage House. Ibn al-fardi, Abdullah ibn Muhammad ibn Yusuf al-azdi. (1429 AH). Tarikh Olma'a Alandalus. (investigation: Dr. Bashar Awwad Maarouf). (first edition). Tunisia: Dar al-gharb al-islami. Ibn Fahd, Muhammad ibn Muhammad bin Fahad al-hashemi al-makki. (1347 AH). Lahdh Alalhadh Bithail Tabaqat Alhuffadh. (first edition). Damascus: al-tawfiq. Alqhadi Iyadd, Iyadh Bin Musa Ayyousbi. (1403 AH). Tarteeb Almadarek Watagreeb Almasalek Lemarfeat Alaam Mathhab Malik. (Investigation: Muhammad Bin Tawait Al-Tanji). (Second Edition). Rabat, Ministry of Awqaf and Islamic Affairs. Alqhadi Ayadh, Ayyad ibn Musa al-yusebi. (1402 AH). Alghaniah (Fahrasat Shoukh Alqhadi Ayadh). (Investigated by: Maher Zuhair Jarrar). (first edition). Beirut: Dar al-gharb al-islami. Qara Balout, Ali Al-Redha and Ahmed Turan. Muajam Altarikh Alturaath Alislami Fi Makhtabab Alaalam. (first edition). Turkey, Kayseri: Dar Al- Aqaba. Al-Qazwini, Omar bin Ali bin Omar. (1426 AH). Mashyakhah Al-Qazwini. (Investigated by: dr. Amer Hassan Sabri). (first edition). Beirut: Dar al- 343

126 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي Bashaer Islamic. Al-Qafti, Ali bin Yusuf. (1406 AH). Inbaah Alrwah Alaa Anbah Alnuhah. (investigation: Muhammad Abu al- Fadl Ibrahim). (first edition). Cairo: Dar al-fikr al-arabi. Ibn Al-Qadi, Ahmad ibn Muhammad ibn Abi al-'afiyya al-muknasi. (1390 AH). Durat Al-Hijal Fi Ghurrat Asmaa Alrijal. (Investigated by: Muhammad al- Ahmadi Abu al-nur). (first edition). Cairo: Dar Al- Turath. Ibn al-qadi, Ahmed bin Mohammed bin Abi al-afya al- Muknasi. (2008 AD). Laqt Alfara'ed Min Lufadhat Huqaq Alfawa'ed. (Investigated by: Muhammad Hajji). (second edition). Tunisia: Dar al-gharb al- Islami. Al-Katani, Muhammad bin Jaafar bin Idris. Salwat Alanfaas Wamuhadthat Alakyas Beman Okbir Min Alolamaa Walsulahaa in Faas. (Investigated by: Abdullah Al-Katani and others). (first edition). Casablanca. Kahala, Omar Reza. (1414 AH). Muajam Almullafin (Tarajim Musanifi Alkutub Alarabiah). (first edition). Beirut: Alrisalah Foundation. Al-Mazi, Abdul Wahab bin Wahban Al-Hanafi. (1425 AH). Ahasenul Alakhbar fi Mahasen Alsaba ah Alkhiar Aimat Alkhamsah Alamsar. (Investigated by: Ahmed Salloum). (first edition). Beirut: Dar Ibn Hazm. Al-Mutairi, Muhammad bin Falah. (1429 AH). Alihkam fi Dhabt Almuqaddemah Aljaziryah Watuhfat Alatfal. (first edition). Kuwait: Grass for publication and distribution. Al-Maqri, Ahmad ibn Muhammad al-talmasani. (1388 AH). Nafah al-tayeb Min Ghosn al-andalus alratib. (Investigated by: Ihsan Abbas). (first edition). Beirut: Dar Sader. 344

127 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول Al-Meknasi, Ahmed Ibn al-qadi. (1974 AD). Jathwah Aliqtibas Fi Thikr Mn Halla Mn Alalaam Madinah Faas. (first edition). Rabat: Dar Al-Mansour printing and paper. Al-Mentaori, Muhammad ibn Abd al-malik al-qaisi. (1421 AH). Sharh Al-Daraar Al-Lu'ma Fi Asl Maqra Al-Imam Nafie. (Investigated by: Siddiqui Sidi Fawzi). (first edition). Morocco. Al-Mentaori, Muhammad ibn Abd al-malik al-qaisi. (1432 AH). Fahrasat Al-Mentaori. (Investigated by: Dr. Muhammad Benshirifa). (first edition). Morocco: Muhammadiyah Association of Scholars. Ibn Naser Al-Din, Muhammad bin Abdullah Al- Damashqi. (1413 AH). Tawdeh Almushtabah Fi Dhabt Asmaa Alrwah Wa Ansabhim Wa Alqabhim Wa Kunahm. (Investigated by: Muhammad al-arqasusi). (first edition). Beirut: Alresalah Foundation. Al-Nabahi, Ali bin Abdullah bin Mohammed Al-Zahami Al-Malaki. (1403 AH). Tarikh Qudhat Al-Andalus. (Fifth Edition). Beirut: New Horizons House. Al-Nadim, Muhammad ibn Abi Yaqoub Ishaq Alma'aroof BiAlwarraq. (1391 AH). Al-Fahrasat Fi Akhbar Alolamaa Almusanafin Min Alqudhama Walmuhadithin Wasmaa Khutub. (Investigated by: Reza renew). (first edition). Tehran. Al-Nisaburi, Muslim bin al-hajjaj. (1419 AH). Sahih Muslim. (Investigation: Abu Suhaib al-karmi). (first edition). Riyadh: House of Ideas International. Alwadi Ashi, Muhammad ibn Jabir. (1982 AD). Barnamj Alwadi Ashi. (investigation: Mohammed Mahfouz). (third edition). Beirut: Dar al-gharb al-islami. Al-Wafi, Ibrahim. (1420 AH). ALderasat Alquranyiah Belmagreb Fi Alqarn Alrabie Ashar Alhijri. (first 345

128 تراجم القراء في غير المعرفة والغاية - قراء األندلس أنموذج ا د. يوسف بن مصلح الردادي edition). Casablanca: Al-Najah Al-Jadida Press. Walad Abah, d. Mohammed Al-Mukhtar. (2008 AD). Tarikh Alqeraat Fi Almashreq Waalmughrib. Second Edition, Beirut: Dar Al-Kuttab Al-Alami. Al-Wincheresi, Ahmed bin Yahya bin Mohammed. (2009 AD). Wafiyat Al- Wincheresi. (investigation: Mohammed bin Yusuf al-qadi). (first edition). Cairo: Nawabg thought for publication and distribution. Al-Yafi'i, Abdullah bin Asaad bin Ali al-yemeni. (1417 AH). Miraah Aljinaan Waibrah Alyaqdhan Fi Ma'arifat Ma Yutbaar min Hawadith Alzamaan. (Investigated by: Khalil al-mansur) (first edition). Beirut. Scaintic Thesis: Flatah, dr. Ameen bin Idris. (1430 AH). Ghayat Alnihayah Fi Asmaa Rijaal Alqiraat Oli Alriwayah Waldirayah, Ibn al-jazri, Mohammed bin Mohammed bin Mohammed bin Ali bin Yusuf (d. 833 AH), study and investigation. Ph.D. Makkah Al- Mukarramah: Umm Al-Qura University, College of Da'wah and Principles of Religion. Al-Ghamdi, Ali bin Abdullah bin Garmallah. (1429 AH). Mubriz Almaani Fi Sharh Qasidah Hirz Alamani Wawajh Altahani, Alamaadi, Mahammed Bin Amr Bin Ali (d. 783 AH), Study and Investigation. Master Thesis. Makkah Al-Mukarramah: Umm Al- Qura University, College of Da'wah and Principles of Religion. Awaji, dr. Sami. (1438 AH). Almufradat FiAlqiraat Alsab'e, Al-Emadi, Muhammad ibn Amr ibn Ali (d. 783 AH), study and investigation. Ph.D. Makkah Al-Mukarramah: Umm Al-Qura University, College of Da'wah and Principles of Religion. Muhammad Ali, Saif al-islam bin Hussein. (1437 AH). Almufeed Fi Kalam Almajeed Fi Mathhab Alimam 346

129 مجل ة الجامعة اإلسالمي ة للعلوم الشرعية العدد 188 الجزء األول Alrabbani Hamzah Bin Habib, Altabreezi (d. Was Alive 711 AH), Study and Investigation. Master's Thesis. Al-Madinah Al-Munawwarah: Islamic University, College of the Holy Quran and Islamic Studies. Noman, Gamal. (1431 AH). Alhadiyah Ila Al-Hadra Al- Aliya, Al-Emadi, Mohammed bin Amr bin Ali (d. 783 AH), study and investigation. Master Thesis. Yemen: Ibb University, Faculty of Arts. Scientific Publishwed Research: Al-Ruwaythi, Ahmed bin Hamoud. (unpublished research). Aljam'e Litarajim Qurra Alqarn Altas'e Min Aldaw Allam'e. Azzun, dr. Jamal. (2016 AD). dawr muharakat albahth alshareiat fi tashil alkashf ean majahil almakhtutati, bed makhtutat altafsir waeulum alquran watarajum alqurra' nmwdhjan. First International Conference of Manuscripts and Historical Documents, Malaysian Islamic University, Malaysia. Mahdi, dr. Iman Saleh. (2016 AD). Risalah Fi Tabaqat Alqurra, Taj al-din Ahmad bin Abdul Qadir bin Maktoum Al-Qaisi (d. 749 AH), study and investigation. Journal of the Arab Scientific Heritage, Iraq, No. 2, 3. waeulayly, Hussein. (2013 AD). aleashr alnaafieiat waimtidadatuha fi aljazayiri, dirasat alshaykh albujlilii nmwdhjaan. The First World Conference of Qur'anic Readings, Marrakech, Morocco. Walad Amin, Mukhtar. Ilm Rijal Alqirat, Importance, History and the need for care. research published in the personal researcher's web page: almokhtar- 1.blogspot.com. Khan, dr. Ahmed. (1994 AD). lam yunshr tabaqat alqurra' lildhahabii kamlaan. Journal of the Arabic Language Complex of Jordan, Jordan, No

130 348

131

132 The contents of the issue No. The research The page 1) 2) Anomalous Qiraa'aat in Al-Mustadrak: Study and Interpretation Dr. Ahmad bun Faris As-Saloum Al Lam'ah Fee Khilaaf As-Sab'ah by Imam "Abdul Wahab ibn Ahmad ibn Abdul Wahab Al Harethy Al Muzany Al Hanafy who is renowned as Ibn Wahban. died (768 A. D.) from the First Part of the Book up to the Last Chapters of Principles Dr. Hishaam bun Sulaiman bin Muhammad Az-zariei ) 4) 5) 6) 7) Biographies of [Quranic] Reciters Outside Al- Ma'arifa and Al-Ghaaya: Andalusian Reciters as Case Study Dr. Yousuf bun Mushlih bin Mahl Ar-Radaadi The Semantic Accuracy of Quranic Unique Words Mentioned in the Context of the Discussion About the Holy Quran Dr. Mahmoud Ali Outhman Outhman The importance of studying Arabic language for the students of Quranic studies and its means of advancement Prof. Muhammad bun Abdil Azeez bun Muhammad Al-Awaaji Exegetes' Methodology in dealing with Exegesis chains of transmission Dr. Abdul Hai bin Dakhil Allah Al-Muhammadi The judgement of Ghumari and Ibn Ashour on the Hadeeth of (Madinat Al-Ilm) the city of Knowledge Dr. Ahmad bun Ali Al-Handoudi Al-Ghamidi

133 Publication Rules at the Journal ( ( The research should be new and must have not been published before. It should be genuine, innovative and informative. It should not been excerpted from a previous published works of the researcher. It should comply with the standard academic research rules and its methodology. It should include the following: Title page in Arabic. Title page in English. An abstract in Arabic. An abstract in English. Introduction. Body of the research. A conclusion that includes the research findings and recommendations. Bibliography in Arabic. Transliteration of Arabic bibliography in Latin alphabet on a separate list. Necessary appendices (if any). If the research is published in paper form (hardcopy), the researcher will be given one free copy of the journal's issue in which his work was published and (10) copies excerpted from his research paper. In case the research is approved for publication, the journal assumes all of its copyrights and reserves the right to republish it in a hard or soft copy, and it also have the right to include it in a local and global databases with or without compensation, and without having to obtain the researcher's permission. The researcher shall not republish his research which has been accepted for publication in the journal in any other publishing channel without a prior written permission from the editor-inchief. The style of documentation adopted in the journal is Chicago style. ( ) These general rules are explained in detail in the journal's website:

134 The Editorial Board Prof. Dr. Amin bun A ish Al-Muzaini (editor) A professor of Quranic science and its interpretation at Islamic University Prof. Dr. Abdullah bun Julaidaan Az- Zufairi A professor of Aqidah at Islamic University Prof. Dr. Hafiz bun Muhammad Al- Hakami A professor of Hadith Sciences at Islamic University Prof. Dr. Muhammad Sa d bun Ahmad Al-Youbi A professor of Fundamentals of Fiqh at Islamic University Prof. Dr. Ahmad bun Muhammad Ar- Rufaa i A professor of Fiqh at Islamic University Prof. Dr. Abdu Raheem bun Abdillah As-Shinqiti A professor of Quranic recitations at Islamic University Prof. Dr. Ali bun Sulaiman Al-Ubaid A former professor of Quranic science and its interpretation at Imam Muhammad bun Saud s University Prof. Dr. Mubarak Muhammad Ahmad Rahmat A professor of Quranic studies at Ummu Darrman Islamic University Prof. Dr. Muhammad bun Khalid Abdil Azeez Mansour A professor of Fiqh and its fundaments at Jordanian and Kuwait University *** Editorial Secretary: Khalid bun Sa d Al- Ghamidi Publishing department: Omar bun Hasan al-abdali The consulting board Prof.dr. Sa d bun Turki Al-Khathlan A former member of the high scholars His highness Prince Dr. Sa oud bun Salman bun Muhammad A la Sa oud Associate professor of Aqidah at King Sa oud University His excellency Prof. dr. Yusuff bun Muhammad bun Sa eed Vice minister of Islamic affairs Prof.dr. A yaad bun Naami As-Salami The editor in- chief of Islamic Research s Journal Prof.dr. Abdul Hadi bun Abdillah Hamitu A professor of higher education in Morocco Prof.dr. Musa id bun Suleiman At- Tayyarr Professor of Quranic Interpretation at King Saud s University Prof. dr. Ghanim Qadouri Alhamad Professor at the college of education at Tikrit University Prof. dr. Mubarak bun Yusuf Al-Hajiri former Chancellor of the college of sharia at Kuwait University Prof. dr. Zain Al-A bideen bilaa Furaij A professor of higher education at Al- Hassan the second s University Prof. dr. Falih Muhammad As- Shageer A professor of Hadith at Imam bun Saud s University Prof. dr. Hamad bun Abdil Muhsin At- Tuwaijiri A professor of Aqeedah at Imam Muhammad bun Saud s University Prof. dr. Abdul Azeez bun Abdurrahman Ar-Rabee a Professor of compared Fiqh at the higher school for Judiciary

135 Paper version Filed at the King Fahd National Library No. 8736/1439 and the date of 17/09/1439 AH International serial number of periodicals (ISSN) Online version Filed at the King Fahd National Library No. 8738/1439 and the date of 17/09/1439 AH International Serial Number of Periodicals (ISSN) the journal s website The papers are sent with the name of the Editor - in Chief of the Journal to this address Es.journalils@iu.edu.sa (The views expressed in the published papers reflect the views of the researchers only, and do not necessarily reflect the opinion of the journal)

136

137

138