ي ادابى ههڵسوآهوتى مسوڵمان لهگهڵ مسوڵماندا ] كردي كوردی kurdish [ یاسين ي هحمهد زهنگهنه پێداچونهوهی : شتيوان سابري عهزيز ٢٠١١ ١٤٣٢
آداب تعامل املسلم مع املسلم» باللغة الكردية «ياسني أمحد زنكنة مراجعة: بشتيوان صابر عزيز ٢٠١١ ١٤٣٢ 1
ي ادابى ههڵسوآهوتى مسوڵمان لهگهڵ مسوڵماندا ي اینى پيرۆزى ي يسلام سور ه لهسهربهه زبوونى پهیوهندى لهن وان بر واداران و ب اوآردنهوهى گيانى برایهتى و خۆشهویستى لهن وانياندا لهم بوارهدا چهندین ماف و ي ادابى بۆ داناون و هانى مسو مانان دهدات تاپ وهى پابهندبن و خواى گهورهش پاداشتى بۆ ي هو آهسانه داناوه آه گهردنگيرى ي هو ي اداب و مافانهن : پ غهمبهرى خوا( صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى: (حق المسلم على المسلم خمس : رد السلام وعيادة المریض واتباع الجنازة وإجابة الدعوة وتشميت العاطس) رواه البخاري و مسلم. بهواتاى : مافى مسو مان لهسهر مسو مان پ نج شته : وه امدانهوهى س او و سهردانى آردنى آردنى لهآاتى نهخۆشيدا و شو نكهوتنى تهرمهآهى و بهدهمهوهچوونى داوهت و لهآاتى پژمينيدا آه سوپاسى خواى آرد پ ى بوتر ت خوا رهحمت پ بكات. ههروهها فهرمویهتى: ) حق المسلم على المسلم ست : قيل : وما هن یارسول االله قال : ) اذا لقيته فسلم عليه واذا دعاك فاجبه وإذا استنصحك فانصح له وإذا عطس فحمد االله فشمته وإذا مرض فعده وإذا مات فاتبعه) رواه مسلم. واتا: مافى مسو مان بهسهر مسو مانهوه شهش شته : وتيان آامانهن ي هى پ غهمبهرى خوا( صلی االله عليه وسلم ) فهرموى : ي هگهر پ يگهیشتى سهلامى ل بكه وه امى دهعوهتهآهى بدهرهوه و گهر داواى ي امۆژگارى ل كردى ي امۆژگارى بكه گهر پژمى و سوپاسى خواى آرد دوعاى خ رى بۆ بكه گهر نهخۆش آهوت سهردانى بكه گهر وهفاتى آرد شو نى جهنازهآهى بكهوه. ههروهها ي يمامى ي هحمهد له فهرمودهى مهعازدا خواى ل ر ازیب ت بۆمان دهگ ر تهوه آه پ غهمبهرى خوا( صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى: ) وأن تحب للناس ما تحب لنفسك وتكره لهم ما تكره لنفسك) بهواتاى : ي هو شتانهى بۆ خۆت پ ت 2
خۆشه بۆ خه كيش پ ت خۆش ب ت ي هو شتانهى آه بۆخۆت پ ت ناخۆشه بۆ خه كيش پ ت ناخۆش ب ت. ههروهها له بوخارى و موسليم لهفهرمودهى براء هاتوه: ) االله عليه وسلم بسبع فذآر منها : وإبرار القسم ونصر المظلوم) أمرنا رسول االله صلى ) هب واتاى: به فهرمانمان پ كراوه به حهوت شت لهن ویاندا ج گهیاندنى سو ند و سهرخستنى ستهمل كراو. : ( ههروهها فهرمویهتى: ) وینصح له إذا غاب او شهد بهواتاى ي امۆژگارى دهآات لهآاتى ي امادهبون و ي اماده نهبونيدا. ههروهها له فهرمودهى(البراء) دا هاتوه و وتویهتى پ غهمبهرى خوا فهرمانى پ كردوین به حهوت شت له ن ویاندا ) إبرار القسم ونصر المظلوم ( رواه البخارى و مسلم. لهروانگهى ي هم فهرمودانهوه مافى مسو مان لهسهر مسو مان خۆى له دهبين تهوه ل رهدا بهآورتى ي اماژهیان پ دهدهین : بواردا ده یهآهم / س اوآردن لهآاتى پێك گهیشتن : پ غهمبهرى خوا( صلی االله عليه وسلم )) فهرمویهتى: (( لا تدخلوا الجنة حتى تو منوا ولا تو منوا حتى تحابوا افلا ادلكم على شيي إذا فعلمتموه تحاببتم افشوا السلام بينكم )) رواه ابو داود. بهواتاى : ناچنه بهههشتهوه تا بر وا نهه نن بر وا ناه نن تا یهآترتان خۆش نهو ت ي ایا ر نمایيتان بكهم بهشت ك ي هگهر ي هنجامى بدهن ي هوا یهآترتان خۆش دهو ت س او لهیهآتر بكهن. ههروهها فهرمویهتى: ) أيها الناس افشوا السلام واطعموا الطعام وصلوا الا رحام وصلوا بالليل والناس نيام تدخلوا الجنة بسلام ( رواه الترمذی وقال حدیث حسن صحيح. بهواتاى : ي هى خه كينه س او بكهن لهیهآترى خواردن ببهخشن سيلهى رهحم ج بهج بكهن بهشهو نو ژ بكهن لهو آاتانهى آه خه كى نوستون گهر واتان آرد ي هوا دهچنه بهههشتهوه به ي اسودهیى. 3
باشترین دهستهواژه بۆ س اوآردنيش وتنى ) السلام عليكم ورحمه االله وبرآاته ( وه وه امدانهوهى به ش وازى چاآتر. ههروهك خواى گهوره لهقوري انى پيرۆزدا فهرمویهتى {وإذا حييتم بتحية فحيوا با حسن منها أو ردوها { النساء. ٨٦ واتا (ههرآات ك س او كتان ل كرا ي هوه خۆى وه امى بدهنهوه) به چاآتر لهو س اوه س او بكهن یان وهآو سهبارهت بهي ادابى س او آردن پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم) فهرمویهتى: ) یسلم الراآب على الماشي والماشي على القاعد والماشيان أيهما بدء فهو أفضل ( رواه الطبرانی. بهواتاى : آهسى سوارى س او دهآات لهوهى آه پيادهیه پيادهش س او لهو آهسه دهآات آه دانيشتوه دوو پياده آاميان پ شتر س اوى آرد ي هویان چاآتره. دووهم : بهدهمهوه چونى داوهت : پ غهمبهرى خوا( صلی االله عليه وسلم) فهرمویهتى: فليجب فان شاء طعم وان شاء ترك ( رواه مسلم. (إذا دعي أحدآم إلى طعام بهواتاى : گهر آهس كتان داوهت آران بۆ خوان ك ي هوا بهدهم داوهتهآهوه بچن گهر حهزى آرد با بيخوات گهر حهزیشى ل نهآرد با نهیخوات. ههروهها فهرمویهتى: ) شر الطعام طعام الوليمة یدعى لها الا غنياء ویترك المساآين ومن لم یا تی الدعوة فقد عصى االله ورسوله ( متفق عليه. بهواتاى : خراپترینى خوان ك خوانى داوهت كه آه دهو همهندانى بۆ بانگ دهآر ت و ههژارانيش فهرامۆش دهآر ن ي هوهى نهچ ت بهدهم داوهتهوه ي هوا لهخواو پ غهمبهرى خوا یاخى بوه. س یهم : پژمين : پ غهمبهرى خوا (( صلی االله عليه وسلم )) فهرمویهتى: ) إن االله یحب العطاس ویكره التثاؤب فا ذا عطس أحدآم فحمد االله تعالى آان حقا على آل مسلم سمعه أن یقول له : یرحمك االله وإما التثاؤب فا نما هو من الشيطان فا ذا تثاءب أحدآم فليرده ما استطاع فان أحدآم إذا تثاءب ضحك منه الشيطان ( رواه البخاري. بهواتاى : خواى گهوره پژمينى پ خۆشهو حهز به باو شك ناآات گهر آهس كتان پژمى و سوپاسى خواى آرد ي هوا لهسهر ههر مسو مان كه آه بيستى پ ى ب ت خوا 4
رهحمت ل بكات. به ام باو شك له شهیتانهوهیه گهر آهس كتان باو شكى دا ي هوهندهى توانى با ر گرى ل بكات گهر آهس كتان باو شكى دا ي هوا شهیتان پ ى پ دهآهن ت. ههروهها فهرمویهتى: ) إذا عطس أحدآم فليقل : الحمد الله وليقل له أخوه أو صاحبه : یرحمك االله فا ذا قال له : یرحمك االله فليقل : یهدیكم االله ویصلح بالكم ( رواه البخاری. بهواتاى : ي هگهر آهس كتان پژمى باب ت سوپاس بۆ خوا بابراآهى یان هاوه هآهى پ ى ب ت خوا رهحمت پ بكات ي هگهر پ ى وت خوا رهحمت پ بكات ي هویش ب ت : خوا ر نمونيت بكات و آاروبارت باش بكات. ابوهورهیره خواى ل ر ازیب ت فهرمویهتى: (إن النبی صلى االله عليه وسلم آان إذا عطس غطى وجهه بيده أو بثوبه وغظ بها صوته ( رواه الترمذى وقال حسن صحيح. بهواتاى : پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم )آات ك آه دهپژمى بهدهستى یان بهآراسهآهى دهم و چاوى دادهپۆشى تا دهنگى پژمهآهى نزم ب ت. چوارهم: سهردانى آردنى لهآاتى نهخۆشيدا : نهخۆشى نيعمهت كه له نيعمهتهآانى خواى گهوره بۆ بهنده چاآهآانى دهب ته مایهى آهفارهتى گوناهو تاوانهآان ههروهك پ غهمبهرى خوا( صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى: (ما من مصيبة تصيب المسلم إلا آفر االله بها عنه حتى الشوآة یشاآها ( رواه البخاری. بهواتاى : ههر به ایهك توشى مسو مان دهب ت ي هوا دهب ته بۆى تهنانهت گهر در آ ك ي ازارى بدات. مایهى آهفارهت ههروهها فهرمویهتى: ) ما یصيب المو من من نصب ولا وصب ولا هم ولا حزن ولا أذی ولا غم حتى الشوآة یشاآها إلا آفر االله بها من خطایاه ( رواه البخاری ومسلم. بهواتاى : ههرچى توشى بر وادارد ت لهنهخۆشى و به او خهم و پهژارهو ي ازار تهنانهت گهر در آ كيش ي ازارى پ بدات ي هوا دهب ته مایهى آهفارهتى گوناههآانى. ههند ك له زانایانى پ شين فهرمویانه: ) لو لا مصاي ب الدنيا لوردنا القيامة مفاليس). 5
بهواتاى : گهر موسيبهتى دونيا نهبوایه ي هوا بهدهست بهتا ى دهگهر اینهوه بۆ قيامهت. سهردانى آردنى نهخۆش و ههوا پرسينى یهآ كه لهمافهآانى مسو مان بهسهر مسو مانهوهو سونهت كى موي هآهدهیه بهلاى ههند ك لهزانایانهوه وهآو ي يمامى بوخارى واجبه ههند كى تر ده ن فهرزى آيفایهیه. پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى: ) إن االله تعالى یقول یوم القيامة : یا ابن ادم مرضت فلم تعدني. قال یارب آيف أعودك وأنت رب العالمين قال: أما علمت أن عبدي فلانا مرض فلم تعده أما علمت انك لو عدته لوجدتني عنده) رواه مسلم. بهواتاى : خواى گهوره له رۆژى دوایيدا ده ت: ي هى نهوهى ي ادهم نهخۆش آهوتم و سهردانيت نهآردم : وتى : ي هى پهروهردگارم چۆن سهردانت آهم آه تۆ پهروهردگارى ههموو جيهانيانى : فهرموى : ي ایا نهتزانى بهندهآهم ف انه آهس نهخۆش آهوت و سهردانيت نهآرد ي ایا نهتزانى گهر سهردانيت بكردایه منت لاى ي هو دهبينيهوه. ي ادابى سهردانى آردنى نهخۆش : ١- دوعاى شيفاو چاآبونهوهى بۆ بكهیت و ي امۆژگارى بكهیت به خۆر اگرتن و ي ارامى. ههروهك پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى:(من عاد مریضا لم یحضر اجله فقال عنده سبع مرات : أسال االله العظيم رب العرش العظيم أن یشفيك إلا عافاه االله من ذلك المرض ( صحيح سنن ابى داود برقم ٢٦٦٣. بهواتاى : آهس ك سهردانى نهخۆش كى آرد وادهى مردنى نههاتبوو حهوت جار لهلاى ي هودا ب ت: ي هپار مهوه له خواى گهوره پهروهردگارى عهرشى گهوره شيفات بدات ي هوا خواى گهوره چاآى دهآاتهوه لهو نهخۆشيه. ٢- چاك وایه بهنهخۆش بوتر ت ) لا باس طهور إن شاء االله ( پشتيوان بهخوا پاآبونهوهیه له گوناههآان. ههروهك له فهرمودهدا هاتوه. شت كى وانيه ٣- مانهوه لاى نهخۆش بۆ ماوهیهآى آهم. ٤- دهش ت سهردانى ي افرهتى نهخۆش بكر ت بهمهرج ك تهنهایى رونهدات. ( ٥- سهردانى آردنى نهخۆشى ) خاوهن آت بهآان گهر بهرژهوهندیهك ههبوو یان خزم و دراوس بو. 6
پێنجهم : بهشدارى آردن له سپاردنى مردوودا: هه گرتن و شو ن آهوتنى مردوو پ ویستهو یهآ كه لهمافهآانى مسو مان بهسهر مسو مانهوه. پ غهمبهرى خوا (( صلی االله عليه وسلم ( لهم بارهیهوه فهرمویهتى: ) و حسنه أخرجه ابن أبي شيبه ( عودوا المریض واتبعوا الجناي ز تذآرآم الا خرة الالبانى. بهواتاى : سهردانى نهخۆش بكهن و شو نى مردوهآان بكهون رۆژى دوایيتان د تهوه یاد. ههروهها فهرمویهتى: ) من شهد الجنازة حتى یصلى عليها فله قيراط ومن شهدها حتى تدفن فله قيراطان ( قيل : وما القيراطان قال : مثل الجبلين العظيمين) متفق عليه. بهواتاى : ههر آهس ك لهسهر مردویهك ي امادهب ت تا نو ژى لهسهر بكات ي هوا خ رى قيرات كى ههیه وه آهس ك بم ن تهوه تا مردوهآه دهن ژر ت ي هوا خ رى دوو قيراتى دهست دهآهو ت. وتيان : دوو قيرات یانى چى فهرموى : به ي هندازهى دوو شاخى گهوره. شهشهم : گهر مسوڵمانێك سو ندى دایت سو ندهآهى نهشكێنيت: د خۆشكردنى مسو مان و هاوآارى و ههماههنگى و آاري اسانى بۆ آردنى و دابين آردنى پ داویستيهآانى و لهچاآترینى آردهوه چاآهآانه آه لاى خوا خۆشهویسته. پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى: ) أحب الناس إلى االله أنفعهم وأحب الا عمال إلى االله عز وجل سرور تدخله على مسلم أو تكشف عنه آربة أو تقضى عنه دینا أو تطرد عنه جوعا ولان أمشي مع أخي المسلم فی حاجه أحب إلى من أن اعتكف فی المسجد شهرا ومن آف غضبه ستر االله عورته ومن آظم غيظا ولو شاء أن یمضه أمضاه ملا االله قلبه رضا یوم القيامة ومن مشى مع أخيه المسلم في حاجة حتى یثبتها له اثبت االله تعالى قدمه یوم تزل الا قدام وان سوء الخلق ليفسد العمل آما یفسد الخل العسل ( صحيح رواه الطبراني و غيره. وانظر : السلسلة الصحيحة برقم. ٩٠٦ بهواتاى: خۆشهویستتریت آهس لاى خواى گهوره ي هوانهن آه سودمهندترین آهسن بۆ خه كى خۆشهویستترین آار لاى خواى گهوره خۆشى خستنه د ى مسو مانه یان لابردنى خهم و پهژارهیهك یان دانهوهى قهرز كى یان لابردنى برس تييهآى. گهر لهگهڵ برایهآى مسو ماندا بر ۆم بۆ ج بهج آردنى پ ویستييهآى 7
چاآتره لهلام لهوهى مانگ ك لهم مزگهوتهدا ي يعتكاف بكهم. ههرآهس ك تور هیى خۆى گرتهوه خواى گهوره داو نى دهپار ز ت ههرآهس ك رق و آينهى خۆى خواردهوهو تواناشى ههبوو بۆ دهربر ینى خواى گهوره د ى پر دهآات و له رۆژى دوایيدا ل ى رازى دهب ت. ههرآهس ك لهگهڵ برا مسو مانهآهیدا بر وات بۆ چهسپاندنى پ ویستييهك بۆى ي هوا خواى گهوره پ يهآانى دامهزراو دهآات له رۆژ كدا آه پ يهآان دهلهرزن رهوشت خراپى آارهآان ت ك دهدات ههروهك چۆن سرآه ههنگوین ت ك دهدات. حهوتهم و ههشتهم : گهر لێت دور بوو : ي امۆژگارى بكهى آهى داواى لێكردى و بيپار زیت ي امۆژگارى راستهقينه ي هرآى سهرشانى مسو مانه. پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم ( فهرمویهتى: ) الدین النصيحة ( ثلاثا. قلنا : لمن یا رسول االله قال : (الله عز وجل ولكتابه ولرسوله ولا ي مة المسلمين و عامتهم ( رواه مسلم. بهواتاى : ي این ي امۆژگاریه وتمان بۆ آ ي هى پ غهمبهرى خوا ) صلی االله عليه وسلم ) فهرموى : بۆ خواى گهورهو بۆ آت بهآهى و بۆ پ غهمبهرو بۆ سهرآردهى مسو مان و خه كهآه بهگشتى. زانایانى پ شين گهر ویستب تيان ي امۆژگارى آهس ك بكهن ي هوا به پهنهانى و به تهنهایی لهگهڵ آهسهآهدا ي امۆژگاریان آردووه و وتویانه ههرآهس ك ي امۆژگارى براآهى بكات به تهنهایى ي هوا دهچ ته خانهى ي امۆژگاریهوه ههرآهس كيش لهبهرچاوى خه كى دا ي امۆژگارى بكات ي هوا دهچ ته بازنهى سهرزهنشتهوه نۆیهم و دهیهم : چيت پێخۆشه بۆ خۆت بۆ ي هویش پێت خۆشبێت چيت پێناخۆشه بۆخۆت بۆ ي هویش پێت ناخۆش بێت: پ ویسته بزانين آه ههموو آهس بۆ هاوه ى و هاور يهتى ناش. پ غهمبهرى خوا (( صلی االله عليه وسلم )) لهم بارهیهوه فهرمویهتى: (المرء على دین خليله فلينظر أحدآم من یخالل ). بهواتاى : مرۆڤ لهسهر ي اینى هاوهڵ و خۆشهویستهآهیهتى ههر آهس تهماشا بكات آ دهآات بههاوهڵ و خۆشهویستى. ي هو آهسانهى هاور يهتيان دهآهین پ ویسته چهند سيفات كيان ت دا ب ت وهك ژیرى رهوشتى جوان و بهرز دنيا نهویست لادهرو فاسق نهب ت و ي ههلى بيدعه نهب ت. ي يمامى عومهر خواى ل رازیب ت فهرمویهتى: ) عليك با خوان الصدق تعش فی أآنافهم فا نهم زینة فی الرخاء وعدة فی البلاء وضع أمر أخيك على أحسنه حتى 8
یجيي ك ما یغلبك منه واعتزل عدوك واحضر صدیقك إلا الا مين من القوم ولا أمين إلا من خشي االله فلا تصحب الفاجر فتتعلم من فجوره ولا تطلعه على سرك واستشر فی أمرك الذین یخشون االله تعالى ). بهواتاى : پ ویسته براى راستگۆ هه بژ ریت تا لهسایهیاندا بژیت ي هوان زینهت و جوانين لهآاتى خۆشى و فراوانيدا ه زو پشتيوانن لهآاتى به او ناخۆشيدا آارى براآهت له چاآترین ي است دابن تا شت كى پ چهوانهت بۆ دهردهآهو ت خۆت له دوژمنهآهت بهدور بگره له هاور كهشت وریابه جگه له آهسانى ي همين و دهستپاك لهن و خه ك آهسيش دهستپاك و ي همين نيه مهگهر ي هوانهى لهخوا دهترسن جا آهواته هاوه تى خراپهآار مهآه چونكه له خراپهآهیهوه ف رى خراپه دهبيت نه نيى خۆتى لا مهدرآ نه لهآاروبارى خۆتدا راو ژ بهو آهسانه بكه آه لهخوا دهترسن. 9